Aπάντηση στο «ποιοι» και «πότε» της ιστορίας

Οι νέοι μυούνται στα μυστικά του παρελθόντος με ευχάριστο τρόπο

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ – LIV HELGA DOMMASNES (επιμέλεια)

Μιλώντας στα παιδιά για το παρελθόν

Εκδ. Καλειδοσκόπιο

«Μια φορά κι έναν καιρό…». Ισως η πρώτη φράση, που δίνει στα παιδιά μια αίσθηση του απροσδιόριστα μακρινού παρελθόντος, αναφέρεται συνήθως σε έναν μυθικό τόπο και χρόνο. Κάποιες φορές, όμως, κρύβει μικρές ή μεγαλύτερες δόσεις αλήθειας – είτε πρόκειται για γιαγιάδες και παππούδες, που κατορθώνουν να μεταμορφώσουν τα προσωπικά τους βιώματα σε παραμύθια γεμάτα περιπέτειες, είτε για βιβλία και βιντεοπαιχνίδια, τα οποία επιχειρούν μια αναβίωση περασμένων εποχών, επιδιώκοντας άλλοτε την εκπαίδευση και άλλοτε αποκλειστικά την ψυχαγωγία. Οταν η εκπαίδευση γίνεται προτεραιότητα, όπως συμβαίνει στο σχολείο, ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος πως τα παιδιά θα βρουν την απομνημόνευση ονομάτων και χρονολογιών υπερβολικά πληκτική. Οταν υπερισχύει η έμφαση στην ψυχαγωγία -και το κέρδος- το παρελθόν που ανασυντίθεται συχνά είναι μια παραποιημένη αναπαράσταση της κυρίαρχης αφήγησης του σήμερα.

Ποιος τελικά είναι ο «σωστός» τρόπος να μυήσουμε τους νεώτερους στα μυστικά του παρελθόντος; Το βιβλίο «Μιλώντας στα παιδιά για το παρελθόν. Μία διεπιστημονική προσέγγιση», που επιμελήθηκαν οι καθηγήτριες αρχαιολογίας Νένα Γαλανίδου και Liv Helga Dommasnes, δεν επιχειρεί τόσο να δώσει απαντήσεις, όσο να προσφέρει έναυσμα για διάλογο εντός και εκτός της επιστημονικής κοινότητας. Γραμμένα από αρχαιολόγους, μουσειοπαιδαγωγούς, ανθρωπολόγους, αναπτυξιακούς ψυχολόγους και νευροεπιστήμονες, τα κεφάλαια του τόμου είναι αρκετά εύληπτα για να διαβάζονται με αμείωτο ενδιαφέρον από το ευρύ κοινό, αλλά ταυτόχρονα αρκετά «επιστημονικά», ώστε να παρέχουν πολύτιμες γνώσεις και κυρίως αφορμές για προβληματισμό σε ειδικούς και μη. Φυσικά, εκείνοι που πιθανότατα θα προσεγγίσουν με μεγαλύτερο ενδιαφέρον τα κείμενα του βιβλίου είναι οι γονείς μικρών παιδιών, που αναρωτιούνται πώς να απαντήσουν εποικοδομητικά τις απορίες τους σχετικά με τα «ποιοι;» και τα «πότε» της ιστορίας.

Μία από τις καινοτομίες του βιβλίου είναι πως δεν περιορίζεται σε ένα μικρό κομμάτι του δυτικού κόσμου, αλλά ταξιδεύει τον αναγνώστη ανά την υφήλιο – από τους μικρούς Λακότα, που μαθαίνουν την ιστορία του λαού τους, συμμετέχοντας σε μία ετήσια ιππική διαδρομή, έως το πρόγραμμα «Ιnspiration Africa», που επέτρεψε σε παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες από υποβαθμισμένες περιοχές του Λονδίνου να εξοικειωθούν με την έκθεση του Μουσείου Horniman, και από την «ταρίχευση της Μπάρμπι» στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Kelsey του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν έως την κατασκευή της εθνικής αφήγησης μέσω της ιστορικής εκπαίδευσης στα σχολεία της Βραζιλίας.

Καθώς σταδιακά αποκτούν αντίληψη του χρόνου, τα παιδιά συνθέτουν τις δικές τους αφηγήσεις για το παρελθόν, αρχίζοντας από το προσωπικό τους παρελθόν για να προσεγγίσουν τελικά την ιστορία μιας περιοχής ή και ολόκληρης της ανθρωπότητας. Στο πέρασμα από το «εγώ» στο ιστορικό «εμείς» ή «εκείνοι» καθοδηγούνται από τους ενήλικες, που συνήθως μεταφέρουν στην επόμενη γενιά τις δικές τους πρωταρχικές αφηγήσεις. Ετσι η γνώση για το παρελθόν μιας οικογένειας ή ενός τόπου διασώζεται και εμπλουτίζεται στην πορεία του χρόνου, ταυτόχρονα όμως «διασώζονται» και οι στερεοτυπικές αντιλήψεις, που δεν αντικατοπτρίζουν απαραίτητα τις πιο σύγχρονες επιστημονικές ερμηνείες. Για παράδειγμα, η «κλίμακα της ανθρώπινης εξέλιξης» κατά παράδοση απεικονίζει στην υψηλότερη βαθμίδα έναν λευκό άνδρα, ενώ στις αναπαραστάσεις της παλαιολιθικής εποχής οι γυναίκες αποτελούν μία μειοψηφία αποκλεισμένη ως επί το πλείστον στη σφαίρα του ιδιωτικού. Αντίστοιχα, η ιστορία της τέχνης εστιάζει σε μεγάλο βαθμό στα τεχνουργήματα των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων κάθε εποχής.

Δεν υπάρχουν παγκόσμιες αξίες

Η εξίσου «ηχηρή» απουσία των παιδιών από ένα μεγάλο ποσοστό των εικονογραφικών αναπαραστάσεων της αρχαιότητας όχι μόνο δεν αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα, αλλά και στερεί από τα σημερινά παιδιά τη δυνατότητα να ταυτιστούν με τα παιδιά τού τότε.

Κι όμως, αυτή η ταύτιση θα μπορούσε να συμβάλλει καθοριστικά στην εξοικείωσή τους με τον «Αλλο». Το παρελθόν «είναι ένα όχημα για να μιλήσουμε στα παιδιά για τη διαφορετικότητα», υπογραμμίζει η Νένα Γαλανίδου, αναπληρώτρια καθηγήτρια προϊστορικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, στο ίδιο πνεύμα με πολλούς από τους συγγραφείς του τόμου.

Το παρελθόν μπορεί, επίσης, να λειτουργήσει ως όχημα για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και της αμφιβολίας από τα προσχολικά έως τα φοιτητικά χρόνια, αλλά μόνο εφόσον μικροί και μεγάλοι εκτίθενται σε πολλαπλές αρχαιολογικές και ανθρωπολογικές ερμηνείες, αντί να έχουν στη διάθεσή τους μόνο την επικρατούσα θεωρία – που ενίοτε εξυπηρετεί συγκεκριμένα συμφέροντα.

«Σήμερα διδάσκουμε πως κάθε περίπτωση πρέπει να εξετάζεται χωριστά και ενταγμένη στο χρονικό και κοινωνικό πλαίσιό της. Δεν υπάρχουν παγκόσμιες αξίες», υπογραμμίζει η αρχαιολόγος.

Οσον αφορά την ιστορική εκπαίδευση των παιδιών στην Ελλάδα, η κ. Γαλανίδου υποστηρίζει πως γίνεται ήδη πολύτιμη δουλειά στον χώρο των εκπαιδευτικών προγραμμάτων και μουσειακών δράσεων, τονίζοντας πως, ιδιαίτερα σε συνθήκες κρίσης, μουσεία και αρχαιολογικοί χώροι θα πρέπει να είναι ανοιχτοί στο κοινό, καθώς αποτελούν ιδανικούς τόπους για βιωματική μάθηση.

«Χρειάζεται φαντασία και ευρύτητα πνεύματος για να μετατρέψουμε τους χώρους αυτούς σε νησίδες πολιτισμούς», προσθέτει.

Το βιβλίο είναι μια ενημερωμένη εκδοχή της έκδοσης «Τelling children about the past» που κυκλοφόρησε στην Αμερική το 2007, πάντα σε επιμέλεια των Ν. Γαλανίδου και L.H. Dommasnes, και έλαβε θετικές κριτικές, αν και στην Ελλάδα πέρασε σχεδόν απαρατήρητο. Παράλληλα, αποτελεί τον πρώτο τόμο μιας νέας σειράς διεπιστημονικών βιβλίων με τίτλο «Δημόσια Αρχαιολογία».

Περιγράφοντας τις εκδόσεις Καλειδοσκόπιο ως «μία όαση πολιτισμού» και «ένα μικρό διαμάντι στην οδό Ομήρου», η κ. Γαλανίδου διευκρινίζει πως απώτερος στόχος της σειράς είναι «να αναπτυχθεί μια συζήτηση γύρω από το θέμα της αρχαιολογίας στη δημόσια σφαίρα». Πρόκειται ουσιαστικά για «ένα κάλεσμα ευθύνης, συμπόρευσης και αναστοχασμού» απευθυνόμενο καταρχάς προς τους αρχαιολόγους, που συχνά πέφτουν στην παγίδα «να αφήνουν την εκλαΐκευση της αρχαιολογικής γνώσης στους μη ειδικούς».