Ρωγμές στο χθες,

Λαογραφικά ευρήματα, διηγήσεις και καημοί για το Μεγανήσι Λευκάδας,

Χ.Ν. Ζαβιτσάνος – Φ. Παπασταματίου – Καββαδά,

(Φιλολογική Επιμέλεια: Κ. Καββαδά),

Αθήνα 2020

ΚΡΙΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

      Όταν πήρα στα χέρια μου το βιβλίο των Χ. Ζαβιτσάνου και Φ. Παπασταματίου – Καββαδά «Ρωγμές στο χθες», ήμουν σίγουρη ότι θα έβρισκα μια αξιόλογη συλλογή καταγεγραμμένου υλικού λαογραφικού ενδιαφέροντος και στοιχείων τοπικής ιστορίας για μια περιοχή της Ελλάδας λιγότερο γνωστή στο ευρύ κοινό, το Μεγανήσι της Λευκάδας. Οι αρχικές μου προσδοκίες επιβεβαιώθηκαν, καθώς πρόκειται πραγματικά για μια πολύ σημαντική και πλούσια συλλογή λαογραφικών στοιχείων, πληροφοριών  για τη ζωή και την καθημερινότητα των Μεγανησιωτών, στοιχείων που φωτίζουν με ιδιαίτερο τρόπο την τοπική ιστορία. Το βιβλίο, επίσης, περιλαμβάνει σημαντικό φωτογραφικό αρχειακό υλικό, διάσπαρτο σ’ όλη την έκταση του κειμένου όπως και στο Επίμετρο των τελευταίων σελίδων, κι είναι δομημένο με τέτοιο τρόπο που διευκολύνει την ανάγνωση. Θα μπορούσα να πω ότι είναι ένα χρήσιμο ανάγνωσμα για όσους έχουν επιστημονικό ενδιαφέρον για το αντικείμενο της λαογραφίας και της τοπικής ιστορίας και ότι η μακρόχρονη ερευνητική προσπάθεια των συγγραφέων για τη συλλογή και καταγραφή του υλικού απέδωσε πλούσιους καρπούς.

Εκείνο που δεν περίμενα, όμως, είναι ότι το βιβλίο αυτό θα αναδεικνυόταν σ’ ένα ιδιαίτερα ελκυστικό ανάγνωσμα. Ξεκινώντας το ξεφύλλισμά του με μια πρώτη ματιά στις παροιμίες, τις ντόπιες φράσεις και τις στερεότυπες εκφράσεις, τα αινίγματα, τις αναφορές σε παραδοσιακά παιχνίδια, αλλά και τα   «πιπεράτα και νόστιμα» «αφσκόλογα» ή τις «φοβερές» κατάρες, πολύ γρήγορα βρέθηκα να «εγκλιματίζομαι» στον κόσμο του βιβλίου, στον κόσμο του Μεγανησιού, με τη ντοπιολαλιά, την αυθεντικότητα και την απλότητά του. Κι  αισθάνθηκα εγώ, με την καταγωγή απ’ το νησί των Κεφαλλήνων, ως  άλλος Οδυσσέας, ως αγαπημένος κι ακριβός «φιλοξενούμενος» στο νησί του Μέντη, όπου βρέθηκε για λίγο κι όλοι του οι κάτοικοι έτρεξαν να τον φιλέψουν με τα καλούδια του τόπου τους. Συνεχίζοντας την ανάγνωση και μπαίνοντας στα πιο «βαθιά νερά» του λαογραφικού υλικού, στα παραμύθια, στα τραγούδια με τη μεγάλη ποικιλομορφία, στην περιγραφή των τοπικών χορών, των  εθίμων, των γιορτών και των πανηγυριών είχα πια κυριευτεί ολότελα απ’ τις Σειρήνες της λαϊκής ψυχής, που πρόβαλλε με τρόπο φυσικό κι αβίαστο σε κάθε σελίδα του βιβλίου.

Ένα ακόμη σημαντικό κομμάτι του βιβλίου θεωρώ ότι είναι οι πληροφορίες κι οι αναφορές ιστορικού και κοινωνιολογικού ενδιαφέροντος -υλικό πρωτογενές, βασισμένο σε προφορικές μαρτυρίες κυρίως- για τη ζωή των γυναικών του νησιού, γυναικών δυνατών κι ανθεκτικών σ’ εποχές δύσκολες. Η   θέση τους στην οικογένεια, τα καθήκοντα, ο γάμος, η προίκα, η εμφάνιση, η συμπεριφορά, ο μητρικός ρόλος, η ψυχαγωγία, όλα, όσα απασχολούσαν και απασχολούν τις γυναίκες διαχρονικά, τα συναντάς στις σελίδες του βιβλίου  μέσα από αφηγήσεις σε πρώτο πρόσωπο, με τη χαρακτηριστική τους αμεσότητα, των ίδιων των πρωταγωνιστριών της ζωής. Στην ίδια λογική και εξίσου ενδιαφέρουσες είναι οι πληροφορίες που δίνονται για την οικονομική και κοινωνική ζωή του τόπου: για τα μαγαζιά, τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες, την ενασχόληση των κατοίκων με τη ναυτιλία και τη θάλασσα εν γένει.

Εκείνο, πάντως, που αγάπησα περισσότερο στις «Ρωγμές στο χθες» ήταν οι «ιστορίες». Άλλοτε εύθυμες και σκαμπρόζικες, με τη θυμοσοφία των λαϊκών ανθρώπων κι άλλοτε λυπητερές, με αναφορά στα δύσκολα χρόνια του  Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής (ας σημειωθεί ότι περιλαμβάνονται και κάποια δημοτικά τραγούδια της συγκεκριμένης περιόδου). Και φυσικά δε θα μπορούσα να μην αναφερθώ στις ναυτικές ιστορίες, τις ποτισμένες με την αρμύρα της θάλασσας, που σε ορισμένα σημεία τους μού ‘διναν την εντύπωση ότι διαβάζω σελίδες απ’ τον Καρκαβίτσα ή τον Παπαδιαμάντη. Κλείνοντας αυτή τη σύντομη παρουσίαση, αξίζει ν’ αναφέρω τις λογοτεχνικές απόπειρες κάποιων Μεγανησιωτών, που περιλαμβάνονται επίσης στο βιβλίο, κείμενα που εκφράζουν την αγάπη και τη λαχτάρα για τον τόπο τους.

Η φιλολογική επιμέλεια της κας Κατερίνας Καββαδά είναι ένα από τα πλεονεκτήματα του βιβλίου. Η άρτια οργάνωση και ταξινόμηση του υλικού σε ενότητες δεν κουράζει τον αναγνώστη και η παρουσίασή του με απλότητα κι όχι απλοϊκότητα, όπως η ίδια επισημαίνει, συμβάλλει κι αυτή σ’ ένα άρτιο αναγνωστικό αποτέλεσμα.

Οι «Ρωγμές στο χθες», τέλος, είναι ένα βιβλίο που αξίζει να μπει σε μια βιβλιοθήκη, όχι μόνο για τον πλούτο του υλικού που περιλαμβάνει, αλλά, κυρίως, για το μεράκι, την αγάπη και τη φροντίδα, με την οποία γίνεται η καταγραφή και η παρουσίαση του υλικού. Και δεν είναι ένα βιβλίο για ανθρώπους μ’ επιστημονικό ενδιαφέρον μόνο ή «φάρμοκο νοσταλγίας» για τους ίδιους τους Μεγανησιώτες, αλλά απευθύνεται και σ’ ένα ευρύτερο κοινό. Θα μπορούσα να πω ότι μου θυμίζει ένα κλειστό, παλιό σεντούκι, που εκ πρώτης όψεως δε σ’ αφήνει ν’ αντιληφθείς τι θησαυρούς κρύβει στο εσωτερικό του.

Να χαμηλώναν τα βουνά,

να πέρναγα τους κάμπους

να ‘ταν η θάλασσα στεριά,

το κύμα μονοπάτι,

να ‘ρχόμουνα να σ’ έβλεπα…

Νεκταρία Μιγκάρδου

Φιλόλογος