Πόλις, Πολίτης, Πολιτισμός

ΠΕΤΡΟΣ ΑΥΓΕΡΙΝΟΣ*

«Η παραγωγή του χώρου στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες ήταν συνδεδεμένη στενά με την κάθετη δομή διοίκησης και τη διόγκωση του δημόσιου τομέα, η οποία υπηρέτησε τις πελατειακές σχέσεις των κομμάτων εξουσίας. Έτσι δημιουργήθηκαν σε ευρεία κλίμακα θύλακες άτυπων προνομίων τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα, που ενισχύουν τη θέση της διευρυμένης «διοικητικής αστικής τάξης», όπως την αποκαλεί ο Ιμάνουελ Βάλερσταϊν, η οποία παραμένει αστική στον τρόπο ζωής, δεν ρισκάρει παραγωγικές επενδύσεις, αλλά καταναλώνει και επενδύει σε ακίνητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η απορρόφηση ευρωπαϊκών κονδυλίων σε αποσπασματικά έργα εξωραϊσμού στο πλαίσιο κεντρικής ευρωπαϊκής κατεύθυνσης που οδήγησε στην παραγωγική αποψίλωση της χώρας.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’80, η αποβιομηχανοποίηση και η τάση να κινούνται τα μεσαία στρώματα προς τα προάστια κληροδότησαν στις πόλεις κενές εκτάσεις και ανενεργά κτίρια. Στην Αθήνα (σε αντίθεση με Βαρκελώνη, Κοπεγχάγη π.χ. που επένδυσαν σε μια κεντρική ιδέα σχεδιασμού και σε δημόσια έργα, ή για να αναφέρουμε το παράδειγμα του Μιτεράν στη Γαλλία μετά το 1981 που με επικεφαλής τον αρχιτέκτονα RolandCastro δημιούργησε το πλαίσιο, χάρη στο οποίο η Γαλλία έγινε το «σπίτι» της καλύτερης εγχώριας και διεθνούς αρχιτεκτονικής) επικράτησε η αυτορρύθμιση κι ο εξωραϊσμός. Πρωταγωνιστής στα παραπάνω ήταν η Τοπική Αυτοδιοίκηση με ένα πολύπλοκο δίκτυο υπηρεσιών και με απευθείας πρόσβαση στα ευρωπαϊκά προγράμματα. Συνήθης ήταν η ανεπαρκής εκπόνηση σύνθετων μελετών από υπηρεσίες του Δημοσίου, ο τεμαχισμός και η αδιαφανής απευθείας ανάθεση σε ιδιώτες, η διάβρωση των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα Πανεπιστήμια, όπου η απευθείας ανάθεση δημόσιων μελετών ως ερευνητικών προγραμμάτων οδήγησε τις δυνάμεις που υποστηρίζουν τη μη εξάρτηση του Πανεπιστημίου από την αγορά, να βρίσκονται τελικά εξαρτώμενες από την αγορά του Δημοσίου! Μόνο οι πλήρεις μελέτες και ιδίως οι μελέτες εφαρμογής και τα τεύχη δημοπρατήσεως «κλειδώνουν» την ποιότητα αλλά και το χαμηλό κόστος των έργων, εμπεριέχουν επίσης τόσο την έρευνα όσο και την διεπιστημονική προσέγγιση. Οι πολιτικές δυνάμεις τα γνωρίζουν όλα αυτά αλλά αδρανούν, αποφεύγοντας στην ουσία μια πρόκληση αυτοκάθαρσης…

Η αυτορρύθμιση του χώρου και ο εξωραϊσμός συνιστούν το προοίμιο του φιλελευθερισμού. Οι κεντρικοί ευρωπαϊκοί μηχανισμοί, με όχημα την «κρίση χρέους», επιχειρούν πλέον να δράσουν διορθωτικά! Με το εργαλείο της δαιμονοποίησης του Δημοσίου και των «συντεχνιών», νομιμοποιείται ως μονόδρομος και ως «από μηχανής Θεός» η ιδιωτική πολεοδόμηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η ανάπλαση από ιδιωτικούς φορείς συνοικιών κεντρικών λεωφόρων και πλατειών, αλλά και η εκχώρηση αναβάθμισης υποδομών (παιδικές χαρές) σε ΜΚΟ. Πρόκειται δηλαδή για εφαρμογή της ιδιωτικής πολεοδόμησης στην πιο «πρωτόγονη» εκδοχή της, η οποία αναπτύχθηκε για ιστορικούς λόγους στις ΗΠΑ και εισήχθη για πρώτη φορά στην Ευρώπη και στο Λονδίνο. Με αφετηρία τα Docklands και τη διάλυση από τη Θάτσερ του GLC (Συμβούλιο Ευρύτερου Λονδίνου), διαλύθηκε το Τμήμα Οικιστικής Αρχιτεκτονικής, ταυτόχρονα με την απορρόφηση από τον ιδιωτικό τομέα και άλλων στρατηγικής σημασίας δημόσιων επιχειρήσεων…

Το φαινόμενο συνδέεται άμεσα με την «απελευθέρωση των επαγγελμάτων». Με βάση τα στατιστικά στοιχεία από την εφαρμογή του σχετικού νόμου (Ν.3919/2011), οι εκπτώσεις μελετών στα δημόσια έργα αγγίζουν το 70-80% της παλιότερης νόμιμης αμοιβής μελέτης, η οποία προσέγγιζε την αποζημίωση των αναγκαίων δαπανών. Έτσι εγκαινιάζεται μια εποχή υπερσυγκέντρωσης των μελετών σε εταιρείες, ΜΚΟ, κ.λ.π. οι οποίες μπορούν να φέρουν εις πέρας σχεδόν «δωρεάν» μελέτες (!) Αυτό επιτυγχάνεται μόνο με μια νέου τύπου συναλλαγή με το Δημόσιο και βέβαια με εργασία επιστημόνων ελάχιστου κόστους. Μια δυναμική, δηλαδή, αφανισμού των μικρών μελετητικών γραφείων και της τεχνογνωσίας τους, αλλά κυρίως του ανεξάρτητου δημιουργού, σε μια εποχή μάλιστα που οι ψηφιακές τεχνολογίες επιτρέπουν την υλοποίηση καινοτόμων ιδεών χωρίς πολύπλοκα σε δομή γραφεία. Και είναι εξαιρετικά επίκαιρο αυτό που ο Έλληνας αρχιτέκτονας, διεθνώς αναγνωρισμένος, Τάκης Ζενέτος (1926-1977) έλεγε: «Σωστή λύση είναι τα μικρά γραφεία που ανταποκρίνονται στην ανθρώπινη κλίμακα… Το δυναμικό των γραφείων δεν πρέπει να μετριέται σε αριθμό υπαλλήλων, αλλά σε δυναμικό γνώσεων και σε ενημέρωση, επιστημονική και πολιτική».

Τέλος. Με εξαίρεση την Επιχείρηση Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης (ΕΠΑ), την οποία έθεσε σε κίνηση ο Αντ. Τρίτσης και γρήγορα ακυρώθηκε στην πράξη, θα πρέπει να πάμε πολλές δεκαετίες πίσω, τότε που ο δημόσιος χώρος συνδύαζε τη σύγκλιση πολιτικού οράματος και αρχιτεκτονικής: στη δεκαετία του ’30 το πρόγραμμα του Ελ. Βενιζέλου για τα σχολικά κτίρια και την ανάθεσή τους σε πλειάδα αρχιτεκτόνων που εξέφρασαν το μοντέρνο ευρωπαϊκό πνεύμα, όπως επίσης στη δεκαετία ’50-’60 το πρόγραμμα της τουριστικής ανάπτυξης του Κ. Καραμανλή, από το οποίο αναδύθηκαν τα Ξενία (Α. Κωνσταντινίδης) και οι διαμορφώσεις του χώρου γύρω από την Ακρόπολη (Δ. Πικιώνης). Και στις δύο περιπτώσεις κερδήθηκε ο αγώνας απέναντι στη γραφειοκρατία και τον κομματισμό και πρόβαλε μια εναλλακτική πολιτική κουλτούρα.

Το Δημόσιο πρέπει να επικεντρωθεί στον πολιτικό σχεδιασμό, σε όραμα και θεσμικό πλαίσιο για την πόλη. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση μπορεί να σπάσει με το παράδειγμά της το σύστημα διαπλοκής, παλιό και νέο…»

Σ.Σ.: Από άρθρο της Φωτεινής Μαργαρίτη (αρχιτέκτων, διδάκτωρ Φιλοσοφίας) με τίτλο: «Αναζήτηση εναλλακτικής πολιτικής κουλτούρας» που δημοσιεύτηκε στην Εφ. Των Συντακτών (5-6/4/2014). Η στήλη προσυπογράφει θεωρώντας πως έφτασε η ώρα να ξαναπιάσουμε το νήμα από κει που το χάσαμε. Θεωρεί επίσης ότι χειρότερο κι από την πρωτοφανή καταστροφή που έχει υποστεί ο τόπος και την διάλυση των πάντων, είναι να «πεισθούμε» ότι τίποτα δεν μπορεί να γίνει κι ότι η πορεία προς το γκρεμό είναι ανεπίστροφη. Ποιος είν’ αυτός που θα μας «υπαγορεύσει» να πάψουμε να ονειρευόμαστε; Καλή Ανάσταση σ’ όλους και καλή Λευτεριά στην υπόδουλη πατρίδα μας.

* καλλιτεχνικός διευθυντής του Θεάτρου του Ιονίου.