Γυναίκα: σύμβολο, αλλά τι σύμβολο; *

  Όταν μου ζητήθηκε να γράψω κάποια λόγια με αφορμή τον σημερινό εορτασμό της Ημέρας της Γυναίκας, σκέφτηκα ότι θα μου ήταν πολύ εύκολο. Κι άλλες φορές εξάλλου έχω γράψει άρθρα και κείμενα για το γυναικείο φύλο, αν και πιο εξειδικευμένα. Στην πράξη ωστόσο το έργο αυτό αποδείχθηκε δυσκολότερο απ’ όσο περίμενα. Κι αυτό γιατί πίστεψα -εντελώς λαθεμένα όπως αποδείχτηκε- ότι ως άντρας θα μπορούσα να είμαι αντικειμενικός. Κι όμως! Κάθε φορά που προσπαθούσα να πιάσω μια γωνία από το θέμα μου για να το αναπτύξω, ξεπηδούσαν μπροστά μου δεκάδες συμβολισμοί περιπλέκοντας τα πράγματα. Στο τέλος το πήρα απόφαση. Η γυναίκα, από τότε που υπάρχει άνθρωπος στην Γη, αποτελεί ένα απαράμιλλο σύμβολο. Σύμβολο, ναι. Τι είδους όμως; Κι αυτό ήταν μια καλή αρχή για τούτο το ταπεινό κείμενο. Η ιστορική, κατά κάποιον τρόπο περιοδολόγηση που ακολουθεί είναι μια προσωπική αναζήτηση, στην αγωνία μου να ψαύσω το συμβόλο- γυναίκα.

Δεν ξέρω πόσοι και πόσες το γνωρίζουν, αλλά το πρώτο έργο τέχνης που φτιάχτηκε από ανθρώπινα χέρια είναι τούτο εδώ:

Η Αφροδίτη του Χόλε Φελς ή Αφροδίτη του Σπηλαίου. Είναι ένα αγαλματίδιο που βρέθηκε σε σπηλιές πρωτόγονων ανθρώπων στην Γερμανία και έχει ηλικία 35.000 με 40.000 ετών. Απεικονίζει μια γυναικεία φιγούρα που απέχει πολύ από την κλασική εικόνα που έχουμε στο μυαλό μας για την Αφροδίτη, αφού είναι πιο χοντρή κι από… την μάνα μου. Ωστόσο το πάχος και οι υπερτροφικοί μαστοί είναι αυτά που την κατατάσσουν στα σύμβολα, αφού το πρότυπο της γυναίκας για πολλές χιλιετηρίδες υπήρξε η γυναίκα-μήτρα, η ικανή να γεννήσει, να θρέψει νέα θαλερά μέλη στην κοινότητα, στην ουσία, να εξασφαλίσει την διαιώνιση του είδους των ανθρώπων. Γι’ αυτό και συναντάμε στην πορεία χιλιάδες θηλυκές θεότητες στα ανά τον κόσμο πάνθεα.

Από την Ιστάρ έως την Κάλι (που εδώ την βλέπουμε εξαγριωμένη να συντρίβει τον άντρα της κάτω από τα πόδια της), από την Ίσιδα μέχρι την Αθηνά και την Αφροδίτη, ή τις πολυπληθείς θεότητες των βόρειων και δυτικών τμημάτων του πλανήτη, η γυναίκα λατρεύεται (κυριολεκτικά) για την γονιμότητά της, θεωρείται πηγή δημιουργίας, γενεσιουργός δύναμη και αναγέννησης, κοντολογίς, ένα ακατάλυτο σύμβολο!

Η θεά Αθηνά βέβαια είναι ένα κλασικό παράδειγμα που δείχνει ότι η στάση των ανθρώπων εκλεπτύνεται όσο αναπτύσσεται ο πολιτισμός. Η γυναίκα δεν μένει απλά γεννήτρια, αλλά αποκτάει και άλλες ιδιότητες: την σύνεση, την σοφία, την αγάπη, ακόμα και την ανδρεία, ένα κατεξοχήν χαρακτηριστικό των ρωμαλέων ανδρών. Η γυναίκα συμβολίζει πια την ισορροπία ανάμεσα στον πόλεμο και την ειρήνη, ανάμεσα στον μόχθο της καθημερινότητας και την ηρεμία της οικογενειακής ζωής, ανάμεσα στο βίαιο σαρκικό σμίξιμο και την τρυφερότητα του χαδιού. Και επιπλέον γίνεται μητέρα, προστάτιδα, αρωγός και σύντροφος, ένα σύμβολο θαυμαστό!

Βέβαια, θα ήταν άτοπο να ισχυριστεί κανείς ότι θέση της γυναίκας στην Αρχαιότητα ήταν ευνοϊκή για την ίδια. Δεν είχε πολιτικό λόγο, δεν της παρεχόταν μόρφωση, στην ουσία είχε μόνο υποχρεώσεις και ελάχιστα δικαιώματα. Και, μολονότι κάποιες γυναίκες ξεχώρισαν για την ευφυϊα και την τόλμη τους, όπως η σύντροφος του Περικλή Ασπασία ή η μαθηματικός και φιλόσοφος Υπατία, η κοινωνία δεν τις αναγνώριζε επουδενί ως ισότιμα μέλη. Τα πράγματα έμελλε να χειροτερέψουν για τις γυναίκες στους σκοτεινούς μεσαιωνικούς αιώνες που ακολούθησαν. Ο ενδυναμωμένος Χριστιανισμός εξοβέλισε την γυναίκα από τις ανδροκρατούμενες κοινωνικές δομές και σχεδόν την εξομοίωσε με μίασμα (πχ λόγω της περιόδου της, και κυρίως λόγω της απρονοησίας της Εύας)! Η γυναίκα ήταν πια μόνο υποζύγιο και σκεύος ηδονής, όταν βέβαια δεν ήταν μάγισσα και δεν καιγόταν στην πυρά!

Το κενό συμβολισμού που δημιουργήθηκε, καλύφθηκε με την αναβίβαση της όσιας εικόνας που εξέπεμπε η θεομήτωρ, η Παναγία. Σε αυτή την ιστορική περίοδο οι μόνες γυναίκες που ξεχωρίζουν είναι κάποιες βασιλοπούλες και φυσικά οι άγιες και όσιες μοναχές. Το σύμβολο γυναίκα έτσι, μετατρέπεται σε θεοκρατικό και σεπτό! 

Τα πράγματα αλλάζουν κάπως στην περίοδο της Αναγέννησης. Η γυναίκα αποκτά πιο επιτελικό ρόλο (τουλάχιστον οι αρχοντοπούλες) και κάποιες από αυτές έχουν πρόσβαση σε τέχνες και γνώση.

Για παράδειγμα βλέπουμε εδώ τον πίνακα της Ιταλίδας ζωγράφου Σοφονίσμπα Ανγκουίζολα, όπου η γυναίκες μοιάζουν ευτυχισμένες με το χόμπι τους, αν και την σκακιέρα την έχουν τοποθετήσει λάθος.

Κάποιες από τις γυναίκες κατορθώνουν να φτάσουν και σε ύψιστα αξιώματα, όπως η φωτισμένη βασίλισσα Ελισάβετ της Αγγλίας τον 16^ο αιώνα ή κάποιες βυζαντινές πριγκίπισσες νωρίτερα. Ωστόσο το γυναικείο φύλο παραμένει στο περιθώριο, στην σκιά και αποδύεται σε ίντριγκες και δολοπλοκίες ώστε να βγει στο προσκήνιο. Μιλάμε για το σύμβολο της διπλωματίας!

Η εποχή μετά τον Διαφωτισμό φέρνει στον πλανήτη νέα ήθη. Η ισονομία και ισοπολιτεία που υπόσχονται οι διαρκείς επαναστάσεις απέναντι στις μοναρχίες αποτελούν την ευκαιρία του γυναικείου φύλου να αξιώσει κάποια δικαιώματα. Αυτό όμως που κάνει την γυναίκα να αποκτήσει διαπραγματευτικά χαρτιά σε μια κοινωνία κατεξοχήν φτιαγμένη για άντρες είναι η εισχώρησή της στον βιομηχανικό παραγωγικό ιστό. Η γυναίκα παύει μετά την Βιομηχανική Επανάσταση να μένει εσώκλειστη στο σπίτι για να βυζαίνει κουτσούβελα και να απλώνει μπουγάδες.

Τώρα γίνεται η ίδια μια παραγωγική μονάδα (όχι πως δεν ήταν και στο παρελθόν, αλλά κανείς δεν της το αναγνώριζε), απαραίτητη στην βιομηχανική αλυσίδα, σχεδόν όσο κι ο άντρας, αφού εκεί δεν παίζει ρόλο η διαφορά στην μυϊκή μάζα. Έτσι αρχίζουν να ανδρώνονται (ειρωνικά επιλέγω τον φαλλοκρατικό αυτό όρο, που ωστόσο έχει επικρατήσει μέχρι τις μέρες μας!) και τα γυναικεία κινήματα. Η γυναίκες διεκδικούν πλέον περισσότερα δικαιώματα, καλύτερους μισθούς (έπαιρναν το 1/3 από τους άνδρες στην Βιομηχανία), δικαιώματα στην μητρότητα, ακόμα και ψήφο! Το σύμβολο παραπέμπει πια στην γυναίκα-αγωνίστρια.

 

Η αυγή του 20^ου αιώνα βρίσκει το νεοσχηματισμένο γυναικείο κίνημα να φουντώνει και τις πρώτες φεμινίστριες, τις σουφραζέτες να κινητοποιούνται δυναμικά διεκδικώντας όλα όσα τους είχαν στερηθεί για αιώνες. Σε πολλές περιπτώσεις κατορθώνουν σημαντικές νίκες, όπως την πρόσβαση στην μόρφωση και την καθιέρωση της ψήφου στην μια χώρα μετά την άλλη.

Η ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης, η νέα εποχή που ξημερώνει, δεν αφήνει την γυναίκα ασυγκίνητη και το λαμπρότερο παράδειγμα είναι η κάτοχος του νόμπελ φυσικής Μαρία Κιουρί, μια από τους πιο σημαντικούς επιστήμονες όλων των εποχών, η οποία μάλιστα, πειραματιζόμενη με το ουράνιο και το πολώνιο, ραδιενεργά στοιχεία, πεθαίνει στο τέλος από καρκίνο.

Αλλά και στην συγγραφή και την ποίηση έχουμε πλέον λαμπρά παραδείγματα γυναικών, όπως την εικονιζόμενη Βιρτζίνια Γουλφ, ή παλιότερα την Μέρυ Σέλεϊ, αγαπημένη του λόρδου Βύρωνα που ήταν αυτή που εμπνεύστηκε την τρομακτική φιγούρα του Φρανκεστάιν! Μιλάμε πια για ένα σύμβολο δυναμικής, προόδου και υψηλής κουλτούρας, που επιθυμεί να κάνει τον κόσμο καλύτερο!

   Με τον τρόπο αυτό η γυναίκα κατακτά ένα προς ένα τα ανδρικά κάστρα αποδεικνύοντας στην πράξη ότι δεν υστερεί σε τίποτα από το υποτιθέμενο «ισχυρό» φύλο. Ένα φύλο που ωστόσο προβάλει σθεναρή αντίσταση στην κοινωνική ανέλιξη της γυναίκας στην προσπάθειά του να μην απωλέσει την επικυριαρχία του.

 

Μα το ποτάμι δεν γυρίζει ποτέ πίσω. Οι γυναίκες παρεισφρέουν σε παραδοσιακά ανδρικά επαγγέλματα, στην δικηγορία, την ιατρική, στο εμπόριο, ακόμα και στην πολιτική και δεν αργεί η στιγμή που βλέπουμε γυναίκες να αναλαμβάνουν σημαντικούς πολιτικούς θώκους.

Αλλά και στους μεγάλους πολέμους του 20^ου αιώνα η γυναίκα συμμετέχει το ίδιο ενεργά με τους άντρες και δεν αποτελεί πια το παραδοσιακό άμαχο θύμα.

Γυναίκες όπως η Πασιονάρια ή η Ρόζα Λούξενμπουργκ, δίνουν το επαναστατικό στίγμα σε μια εξεγερμένη γενιά και σε ένα εξεγερμένο φύλο! Το σύμβολο, το προαιώνιο γυναικείο σύμβολο που αναζητούμε, κάνει μια ακόμα στροφή, αυτή την φορά προς την οικουμενικότητα και την γυναίκα μοχλό και διαμορφωτή της παγκόσμιας ιστορίας!

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο και φθάνοντας στην Σύγχρονη Εποχή, συνεχίζουν να υπάρχουν γυναίκες- πρότυπα, ωστόσο φθαρτά και επίπλαστα μοντέλα κάνουν την εμφάνισή τους.

Τα χρόνια της ειρήνης και της σχετικής ευμάρειας μειώνουν την πραγματική θέση της γυναίκας στην κοινωνία, στρέφουν την ανεξάντλητη ενέργειά της στον καταναλωτισμό και εστιάζονται σε ψευδεπίγραφα πρότυπα, όπως αυτά που προβάλει το lifestyle, άκρως σεξιστικά και υποτιμητικά για όλες εσάς.

Όμως αυτή η μίζερη και φτιασιδωμένη μοίρα είναι που αξίζει στον προαιώνιο συμβολισμό της γυναίκας; Πού θα χωρέσει τότε η τρυφερότητα της μάνας, η φροντίδα της συζύγου, η τρομερή δυναμική του γυναικείου πνεύματος, ο καθημερινός αγώνας μέσα κι έξω από το σπίτι, η πάλη για ένα καλύτερο αύριο, η κοινωνική καταξίωση; Σας μιλώ ειλικρινά, για μένα, τον άντρα, δεν είναι η Μόνικα Μπελούτσι η πραγματική γυναίκα, είναι αυτή εδώ:

Η φωτογράφος λεγόταν Ντοροθέα Λαντζ, αλλά το όνομα της εικονιζόμενης δεν θα το μάθουμε ποτέ. Η φωτογραφία τραβήχτηκε σε ένα στρατόπεδο εργατών στην Αμερική της Κρίσης, το 1936. Μπορούμε όμως να αγγίξουμε στο πρόσωπό της ταλαιπωρημένης εργάτριας, με τα δύο μικρά στην αγκαλιά, όλη την χαραγμένη απελπισία, την θλίψη, αλλά και το ασίγαστο κουράγιο που έχει μέσα της η γυναικεία ψυχή. Το πολυπόθητο σύμβολο για μένα τον άντρα λοιπόν, πρέπει να είναι η Σπαρτιάτισσα που λέει στον γιό της «Ή ταν ή επί τας», η γυναίκα που ασκεί την βιοπάλη και που δεν σταματά να αγωνίζεται ακόμα κι όταν δεν ακούει κανένα «ευχαριστώ», η γυναίκα που ξέρει πώς να χαϊδεύει ακόμα κι όταν έχει λερωμένα από τον κάματο χέρια, η γυναίκα που γνωρίζει την λεπτή και αδιόρατη ισορροπία ανάμεσα σε ένα σπαρταριστό κορμί και σε ένα κοφτερό μυαλό, η γυναίκα που μπορεί να αδράξει την μοίρα της και να την στίψει σαν το λεμόνι για να μοιράσει τους χυμούς της ζωής παντού γύρω της, η γυναίκα που δεν θα λυγίσει σε καμιά κρίση και που η αγκαλιά της δεν θα έχει ποτέ ούτε αρχή, ούτε τέλος. Αυτό θαρρώ θα έπρεπε να είναι το σύμβολο- γυναίκα. Κι αν ακόμα δεν είναι, αυτό θα συνεχίσω να αγαπώ και να ευγνωμονώ.

* (Παναγιώτης Κονιδάρης, Ομιλία για την εκδήλωση του Συλλόγου Γυναικών με αφορμή την Ημέρα της Γυναίκας)