Για την καθηγήτρια Αρχαιολογίας κα Νένα Γαλανίδου έχουμε μιλήσει κι άλλες φορές. Πρόκειται για την επικεφαλής (και ψυχή) του ερευνητικού προγράμματος που έφερε στο φως τους αρχαιολογικούς θησαυρούς του Μεγανησίου. Σήμερα παρουσιάζουμε αποκλειστικά την ενδιαφέρουσα όσο και διαφωτιστική συνέντευξη που με προθυμία δέχτηκε να μας παραχωρήσει, κάτι για το οποίο την ευχαριστούμε θερμά.

Ερ: Καλησπέρα κα Γαλανίδου! Για μια ακόμα φορά από το Πανεπιστήμιο Κρήτης στο Μεγανήσι συνεχίζοντας την αρχαιολογική -και όχι μόνο- έρευνα. Σε ποιο σημείο βρίσκονται αυτή την στιγμή οι εργασίες σας;

Ν.Γ.: Το 2013 η έρευνα μας στο Εσωτερικό Αρχιπέλαγος του Ιονίου προχώρησε εντυπωσιακά. Τον Σεπτέμβριο πραγματοποιήσαμε σε συνεργασία με την ΛΣΤ ΕΠΚΑ  δύο δοκιμαστικές τομές στην τοποθεσία Κεφάλι του νοτίου Μεγανησίου. Η ανασκαφή αυτή μάς επέτρεψε  να διερευνήσουμε τη διαδοχή των στρωμάτων που εμπεριείχαν παλαιολιθικά ευρήματα. Πήραμε δείγματα ιζήματος τα οποία έχουμε στείλει για χρονολόγηση με απόλυτες μεθόδους σε εργαστήρια του εξωτερικού. Ήδη από πέρσι στις εγκαταστάσεις του ΥΠ.ΠΟ. στην Πάλαιρο μελετάμε τα ευρήματα που περισυλλέξαμε από την επιφάνεια του Μεγανησίου και των γύρω νησιών ή νησίδων, τα σχεδιάζουμε, τα φωτογραφίζουμε, τα συγκρίνουμε με άλλα ευρήματα από το Ιόνιο Πέλαγος, την υπόλοιπη Ελλάδα αλλά και περιοχές που βρέχονται από την Αδριατική, δηλαδή την Ιταλία, την Κροατία και την Αλβανία. Κοντολογίς, είμαστε σε διαρκή δραστηριότητα για να ολοκληρώσουμε το έργο της δημοσίευσης των τόσων σημαντικών ευρημάτων που έκρυβε η γη του Μεγανησίου και των γύρω του νησιών.

Ερ: Είστε η ερευνήτρια-αρχαιολόγος που έβαλε το Μεγανήσι στους Αρχαιολογικούς χάρτες.  Πόσο σημαντικές θεωρείτε αυτές τις ανακαλύψεις, τόσο για σας ως επιστήμονα, όσο και για το ίδιο το νησί;

 Ν.Γ.: Οι έρευνες της ομάδας μου στο Μεγανήσι σηματοδοτούν τη συντεταγμένη στροφή της Παλαιολιθικής Αρχαιολογίας στο απόθεμα της νησιωτικής Ελλάδας. Στο Μεγανήσι δεν φθάσαμε τυχαία. Είχαν προηγηθεί πολλά χρόνια ερευνών μου στην ηπειρωτική Ελλάδα, την Κροατία αλλά και τη Λευκάδα και την Κρήτη και είχε κατασταλάξει μέσα μου η πεποίθηση ότι η νησιωτική Ελλάδα κρύβει πολλά μυστικά για την πρώιμη προϊστορία μας. Τα ευρήματα της καλής συναδέλφου Βίβιαν Στάικου από την πρώτη αυτοψία της στο Κεφάλι, η επίσκεψη μας στο νησί σας με ομάδα της ΛΣΤ ΕΠΚΑ που ακολούθησε τον Αύγουστο του 2009…  και δεν είχα πλέον αμφιβολία ότι οι έρευνές μου στα νησιά θα ξεκινούσαν από το Μεγανήσι.   

  Το νησί σας, πέρα από την εκπληκτική ομορφιά που κόβει την ανάσα του επισκέπτη κι ένα ανέγγιχτο αγροτικό τοπίο που τον ταξιδεύει σε άλλες εποχές, έχει ορισμένα επιπλέον χαρακτηριστικά που δεν περνούν  απαρατήρητα στη ματιά της αρχαιολόγου της Παλαιολιθικής εποχής. Σταχυολογώ: σπήλαια και καρστικά έγκοιλα στη στεριά και τη θάλασσα, άφθονο και καλής ποιότητας πυριτόλιθο για να λαξεύσει ο προϊστορικός άνθρωπος τα εργαλεία του, υγρότοπους και αλιευτικά πεδία για να αναζητήσει την τροφή του σε στεριά και θάλασσα. Όλα αυτά διαμορφώνουν ένα προνομιακό και πολλά υποσχόμενο πεδίο Παλαιολιθικής έρευνας. Κυρίως όμως έχουμε να κάνουμε με ένα νησιωτικό σύμπλεγμα εσωτερικό, καλά προστατευμένο από τους αέρηδες και την ανοιχτή  θάλασσα του Ιονίου – σαν μια μεγάλη λίμνη  με τα μικρά και μεγαλύτερα νησιά της να προβάλουν σε μικρή απόσταση το ένα από το άλλο και να προσκαλούν εμάς αλλά και τον προϊστορικό άνθρωπο να τα επισκεφθούμε, να τα εξερευνήσουμε.  Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που σε συνεργασία με τον Αντώνη Βασιλάκη, τέως έφορο αρχαιοτήτων Κεφαλλονιάς, συνεργαστήκαμε το 2011 και εντάξαμε στις έρευνές μας και την Άτοκο και το Αρκούδι, δύο νησιά που ανήκουν στο Αρχιπέλαγος γεωγραφικά (αλλά όχι διοικητικά), και που επειδή ή ήταν πάντα νησιά, όπως η Άτοκος, ή κατά το μεγαλύτερο μέρος της προϊστορίας τους, όπως το Αρκούδι, σε αυτά μπορούμε να διερευνήσουμε το ερώτημα της αρχαιότερης δια θαλάσσης μετακίνησης των ανθρωπιδών της Παλαιολιθικής Εποχής.

  Έτσι το ερευνητικό  μας πρόγραμμα δεν στοχεύει απλά στο να βάλει στο χάρτη της Παγκόσμιας Αρχαιολογίας το Μεγανήσι και μερικά ακόμα σημεία του Αρχιπελάγους αλλά κυρίως να εμβαθύνει και να καλλιεργήσει τις γνώσεις μας για τις τόσο μακρινές στο χρόνο Παλαιολιθικές κοινωνίες, τις προτιμήσεις, τις αναζητήσεις, την συγκρότησή τους και τα επιτεύγματά τους.

Ερ: Από τα πολυπληθή ευρήματα ποια κατά την γνώμη σας είναι τα σημαντικότερα και με ποιον τρόπο πιστεύετε ότι μπορούν να αξιοποιηθούν καλύτερα στο μέλλον;

Ν.Γ.: Τρία είναι τα σημαντικότερα ευρήματα και αντιστοιχούν σε τρεις σταθμούς της (προ)ιστορίας του Αρχιπελάγους. Είναι λοιπόν ευλογημένο το νησί σας με αρχαιότητες που πάνε τουλάχιστον 200 χιλιάδες χρόνια πριν, τα Παλαιολιθικά του ευρήματα μας μεταφέρουν πίσω βαθιά στο χρόνο, στο Μέσο Πλειστόκαινο. Πολλές χιλιάδες χρόνια μετά, τα Νεολιθικά ευρήματα τεκμηριώνουν μια σαφή προτίμηση των γεωργοκτηνοτροφικών κοινοτήτων για τα σπήλαια του Μεγανησίου, για τελετουργική κυρίως χρήση. Τέλος, τα μοναδικά μεγαλιθικά ταφικά μνημεία της ύστερης προϊστορίας και των σκοτεινών χρόνων , ορατά κι απ’τη στεριά κι από τη θάλασσα επιβεβαιώνουν την προσδοκία των Μεγανησιωτών για το νησί τους, το νησί «των  θαλασσινών Ταφίων» και αποτελούν αντικείμενο συστηματικής ανασκαφής μιας κατεξοχήν ειδικού στο αντικείμενο, της συναδέλφου Ολυμπίας Βικάτου που βάζει την ψυχή της στην έρευνα αυτή.

  Κι όταν με το καλό ολοκληρωθεί το ανασκαφικό μας έργο όλες αυτές οι συγκλονιστικές αρχαιολογικές θέσεις μπορούν να αποτελέσουν τη σπονδυλική στήλη για μια διαδρομή στα μνημεία πολιτισμού του Μεγανησίου και όλα αυτά τα ευρήματα την πρώτη ύλη για ένα αρχαιολογικό μουσείο.

Ερ: Παράλληλα με την αρχαιολογική έγινε και γεωλογική και ανθρωπολογική έρευνα από την διεπιστημονική σας ομάδα. Πότε περιμένουμε να δούμε τα συμπεράσματά σας και γενικά την δουλειά σας (έντυπα ή ηλεκτρονικά);

Ν.Γ.: Στην έρευνά μου αυτή ευτύχησα να δουλέψω, πέρα από τους αρχαιολόγους που σας ανέφερα ήδη, με έναν από τους καλύτερους νέους γεωλόγους της Ελλάδας, τον Γιώργο Ηλιόπουλο, λέκτορα στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, με μια κοινωνική ανθρωπολόγο με μεγάλη εμπειρία στην προσέγγιση των νησιωτικών κοινοτήτων του Αιγαίου, την Δέσποινα Νάζου, κι έναν ειδικό στη εθνοαρχαιολογία των αγροτοκτηνοτροφικών κοινοτήτων, τον Ανδρέα Καπετάνιο. Στην ομάδα εργασίας συμμετέχουν ακόμα η Joanita Vroom, η Μυρτώ Βέικου, η Cathy Morgan, και η Jeannette Forsen αρχαιολόγοι με ειδίκευση στην κεραμική των Νεοτέρων, των Βυζαντινών, των Κλασικών και των Προϊστορικών χρόνων αντίστοιχα. 

  Όλοι λοιπόν δουλεύουμε εντατικά για την προετοιμασία ενός συλλογικού τόμου με τα πορίσματα των ερευνών μας στο Μεγανήσι. Το βιβλίο θα εκδοθεί στην αγγλική γλώσσα από εκδοτικό οίκο του εξωτερικού. Συζητώ αυτό τον καιρό με δύο διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους σε Μεγ. Βρετανία και Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Μέχρι τέλος του χρόνου περιμένω όλα τα κεφάλαια από τους συνεργάτες μου και υπολογίζω ότι εντός του 2015 θα κυκλοφορήσει. Γράφουμε στην αγγλική για να επικοινωνήσουμε και να διαδόσουμε τα πορίσματά μας σε ένα όσο το δυνατόν ευρύτερο ακροατήριο. 

  Πρέπει ακόμα να προσθέσω ότι έχουν ήδη ολοκληρωθεί δύο εργασίες (στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας) για την οικολογία και την γεωλογία των νησιών και είναι στη φάση ολοκλήρωσης μια ακόμα μεταπτυχιακή εργασία (στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) και μία διδακτορική διατριβή (στο Πανεπιστήμιο Κρήτης). Όλες με υλικό που ήρθε στο φως από τις έρευνές μας στο νησί σας. 

…Και σιγά σιγά προετοιμάζουμε το επόμενο στάδιο της έρευνάς μας στο νησί σας που αφορά μια πρωτοποριακή μελέτη των υποθαλάσσιων προϊστορικών τοπίων γύρω του , που αποτελούσαν ζωτικό χώρο των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών της Παλαιολιθικής Εποχής.

Ερ: Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο σας «Μιλώντας στα παιδιά για το παρελθόν». Πείτε μας δυο λόγια γι’ αυτό.

Ν.Γ.: Το βιβλίο αποτελεί εμπλουτισμένη εκδοχή της αγγλικής έκδοσης με τίτλο «Telling Children about the Past: An Interdisciplinary Perspective» που κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το 2007. Την επιμέλεια της αγγλικής έκδοσης πραγματοποιήσαμε με τη Liv Helga Dommasnes, καθηγήτρια Αρχαιολογίας στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πανεπιστημίου του Μπέργκεν στη Νορβηγία. Είναι το πρώτο βιβλίο της σειράς «Δημόσια Αρχαιολογία», που εγκαινιάζουν οι εκδόσεις Καλειδοσκόπιο. Το βιβλίο μας συγκεντρώνει ανθρώπους από διαφορετικές ακαδημαϊκές παραδόσεις και αντικείμενα: από τις νευροεπιστήμες και την αναπτυξιακή ψυχολογία μέχρι την αρχαιολογία και τη μουσειολογία, και τους βάζει να συζητήσουν μεταξύ τους και να καταθέσει ο καθένας την εμπειρία και τα κεκτημένα του επιστημονικού του πεδίου, έτσι ώστε να αποδοθούν σε όλους εκείνους που ενδιαφέρονται να εμβαθύνουν στο πώς τα παιδιά έρχονται σε επαφή με το παρελθόν σε διάφορα μέρη του κόσμου και πώς το προσλαμβάνουν και το εσωτερικεύουν. Θα διαβαστεί με το ίδιο ενδιαφέρουν από εκπαιδευτικούς, αρχαιολόγους και γονείς.

  Το βιβλίο αυτό ταυτόχρονα ανοίγει την αυλαία για τη δημόσια αρχαιολογία, προσφέροντας ένα εκδοτικό φόρουμ συζήτησης και επεξεργασίας. Η Δημόσια Αρχαιολογία είναι ένα σχετικά νέο πεδίο έρευνας που πραγματεύεται την παρουσία της αρχαιολογίας στη δημόσια σφαίρα.

  Η Δημόσια Αρχαιολογία ξεφεύγει από τα σκάμματα, τα εργαστήρια και τα εξειδικευμένα περιοδικά ή συνέδρια -εκεί δηλαδή όπου ζει και παράγεται η αρχαιολογική επιστήμη- και αγγίζει τον δημόσιο χώρο από τον οποίο και αναπαράγεται. Αφορά «αφηγήσεις» που άλλοτε αφήνουν αδιάφορο το κοινό και άλλοτε το συνεπαίρνουν, άλλοτε το φορτίζουν ιδεολογικά και άλλοτε του δίνουν ερεθίσματα στοχασμού και αναστοχασμού. Η δημόσια Αρχαιολογία όμως αφορά και θέματα της απτής καθημερινότητας, της επαφής των πολιτών με την επίσημη αρχαιολογία όπως αυτή εκφράζεται από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Ερ.:Παρ’όλες τις αντιξόοτητες (νομικές και πρωτίστως οικονομικές) εσείς και η κα Βικάτου της ΛΣΤ’ Εφορίας κατορθώσατε να προχωρήσετε αρκετά την έρευνα (και όχι μόνο στο Μεγανήσι), πράγμα που δείχνει πόσα μπορούν να κατορθώσουν οι αφοσιωμένοι στην επιστήμη άνθρωποι. Αρκεί όμως αυτό; Πώς βλέπετε το μέλλον της Αρχαιολογίας σε εποχές ισχνών αγελάδων;

Ν.Γ.:Όταν έχεις πίστη σε αυτό που κάνεις και ποντιακό πείσμα (κυριολεκτώ εδώ) τίποτα δεν σε σταματά… Εξάλλου έχω δίπλα μου εξαιρετικούς συνεργάτες, το Πανεπιστήμιο Κρήτης που παρά τους περιορισμένους πόρους του χρηματοδοτεί και με στηρίζει, το Δήμο Μεγανησίου και το φωτισμένο δήμαρχό του τον κ. Στάθη Ζαβιτσάνο και τη δημοτική σας αρχή που αποτελούν σημείο αναφοράς και πυλώνα για τις έρευνές μας. 

  Το μέλλον της Αρχαιολογίας σε εποχές ισχνών αγελάδων; Πρόκληση και πρόσκληση συνάμα να ξανασκεφτούμε τους όρους και τα ζητούμενά της.

  Έναυσμα για να βγει έξω από την αυταρέσκεια και την απομόνωσή της και να λειτουργήσει με έναν ευεργετικό τρόπο στις τοπικές κοινωνίες. Να τις βοηθήσει να στραφούν στα απλά και τα ουσιαστικά της ζωής – και η ιστορική γνώση είναι ένα από αυτά. Η αρχαιολογία ενός τόπου μπορεί να λειτουργήσει καταλυτικά στην βιωματική επαναπροσέγγιση της σχέσης του καθενός μας με τη γη και την ιστορία της.

  Έναυσμα για να βοηθηθεί και η επίσημη αρχαιολογία να αναζητήσει συμμάχους στην κοινωνία των πολιτών. Το ζητούμενο σήμερα είναι η προσέγγιση του μεγάλου κοινού από την αρχαιολογική κοινότητα, μιας και η παιδεία και η αγάπη των πολλών για τα μνημεία και τις αρχαιότητες είναι προαπαιτούμενα για την προστασία τους. Δεν αρκούν τα κανονιστικά κείμενα, οι απαγορεύσεις, ούτε οι λιγοστοί ηρωικοί αρχαιολόγοι μας, για να προστατευθεί ο μνημειακός πλούτος της Ελλάδας και να λειτουργήσει ως μοχλός πολιτισμού και ανάπτυξης. Μέσα από αυτήν την οπτική μπορεί να μπολιαστεί με ιδέες και να επαναπροσδιοριστεί ο ρόλος και η λειτουργία του σώματος εκείνου που είναι ταγμένο στην προστασία του κι όλων εμάς που εκπαιδεύουμε τους νέους αρχαιολόγους που το στελεχώνουν.

Ερ: Ευχαριστούμε πολύ για τις απαντήσεις και τον χρόνο που μας διαθέσατε, αλλά και για όσα σημαντικά έχετε κάνει (και θα κάνετε στο άμεσο μέλλον) για το νησί μας!

Ν.Γ.: Κι εγώ σας ευχαριστώ κ. Κονιδάρη για τη φιλοξενία σας!

 Η Νένα Γαλανίδου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης με ειδίκευση στην Εποχή του Λίθου. Η κοινωνική αρχαιολογία –ιδίως η παιδική ηλικία και το κοινωνικό φύλο– καθώς και η δημόσια αρχαιολογία είναι πεδία που επίσης μελετά συστηματικά. Έχει διδάξει στα πανεπιστήμια του Cambridge και του York και είναι μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού Archaeological and Anthropological Sciences. Στις πρόσφατες δημοσιεύσεις της συγκαταλέγονται το άρθρο «Mesolithic cave use in Greece and the mosaic of human communities» (Journal of Mediterranean Archaeology, τόμ. 24, 2011) καθώς και λήμματα για τις μεθόδους παλαιολιθικής ανασκαφής στη βραχοσκεπή Κλειδί και επιφανειακής έρευνας στο Εσωτερικό Αρχιπέλαγος του Ιονίου (στον τόμο Field Archaeology της Encyclopaedia of Global Archaeology, εκδ. Springer Books).