ΤΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΥΡΑΣ
[B΄ΜΕΡΟΣ]
Του Δημήτρη Σπ. Τσερέ
φιλολόγου

Α. Η ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΠΛΗΡΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟΥ
Την αρχαιότερη περιγραφή την οφείλουμε στον φλωρεντινό γιατρό και λόγιο Αλέξανδρο Πίνι, ο οποίος υπηρέτησε ως γιατρός κατά τον πόλεμο των ετών 1684-1699 στο βενετικό στόλο που διεξήγαγε πολεμικές επιχειρήσεις στο Ιόνιο, στο Αιγαίο και στην Πελοπόννησο. Καλός γνώστης τής Μεσογείου, άφησε μία ενδιαφέρουσα περιγραφή τής Πελοποννήσου (1703). Ανάμεσα στα μέρη που γνωρίζει και μελετά ως αυτόπτης συγκαταλέγεται και η Λευκάδα, για την οποία έγραψε από την Κορώνη με χρονολογία 15 Νοεμβρίου 1685 μία εκτεταμένη επιστολή ως απάντηση στα ερωτήματα που του έθετε ο φίλος του Jacobo Grandi (1646-1691), βενετός γιατρός και λόγιος με ποικίλα ενδιαφέροντα, ο οποίος την 20 Απριλίου 1685 έγραψε από τη Βενετία στον Πίνι μία επιστολιμαία διατριβή, η οποία δείχνει τη μεγάλη ευρυμάθεια και αρχαιογνωσία του και στην οποία συγκεντρώνει ό,τι του ήταν γνωστό από τις αρχαίες πηγές αλλά και από τη βιβλιογραφία για πολλούς ελληνικούς τόπους και ζητά από το φίλο του τον Πίνι περαιτέρω πληροφορίες που θα προκύπτανε από άμεση παρατήρηση.

Η περιοχή του Κάστρου και της Αμαξικής την εποχή της Τουρκοκρατίας² (από τη συλλογή των Σπύρου και Μαίρης Σταύρου).

Την επιστολή του και την απάντηση του Πίνι τύπωσε ό Γκράντι, μαζί με άλλα κείμενα, στη Βενετία το 1686 σε βιβλίο¹. Σε ένα σημείο του βιβλίου αυτού ο Γκράντι ρωτάει τον Πίνι τα εξής:

«Τώρα λένε ότι υπάρχει ένα υδραγωγείο μήκους ενός μιλίου που χρησιμεύει και ως γέφυρα στους πεζούς, μολονότι το πλάτος της είναι μόνο τρία πόδια και δεν έχει κανένα παραπέτο. Να με πληροφορήσει ή Εξοχότητα σας για τη δομή, το μέγεθος, το υλικό και τον αριθμό των αψίδων αυτού τού Υδραγωγείου• πόση είναι ή ροή τού νερού αν υπάρχουν αεραγωγοί (fori) ή οπαία (spiragli) για το νερό, όπως σ’ εκείνα της Ρώμης, και αν υπάρχει ανάμνηση ή καμιά ελληνική λατινική επιγραφή για το ποιος και σε ποια εποχή την κατασκεύασε• να μου προμηθεύσει επίσης ένα ακριβές σχέδιο της πόλης της Αγίας Μαύρας και όλου τού νησιού και των γειτονικών μερών» (Τις πληροφορίες αυτές ο Γκράντι τις αντλεί προφανώς από την περιήγηση του Jacop Spon Voyage d’ Italie, de Grece e du Levant, fait aux annes 1675 et 1676, που εκδόθηκε στη Λυόν το 1678).

To Φρούριο, η λιμνοθάλασσα, η πόλη της Αγίας Μαύρας, η πεδιάδα της Αμαξικής, οι αλυκές και ο δίαυλος κατά τα τέλη του 18ου αι.³

Απαντώντας ο Πίνι στα ερωτήματα του Γκράντι δίνει μια λιτή, αλλά από τις ακριβέστερες περιγραφές του υδραγωγείου, που είναι η ακόλουθη:

«Για να ικανοποιήσω εν μέρει τις ερωτήσεις σας για τους τόπους της Αγίας Λαύρας, σας στέλνω ένα σχέδιο, στο οποίο μπορείτε να ιδείτε τον αριθμό των αψίδων της Γέφυρας και υδραγωγείου που είναι κατασκευασμένο σύμφωνα με τη συνήθεια και τον τρόπο των ρωμαϊκών και πισατικών και άλλων της Ιταλίας. Δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά ως προς τη στενότητα των αψίδων σε αναλογία με το ύψος, γιατί, εκτός από δυο πλατιές αψίδες απ’ όπου περνούν μικρές βάρκες, όλες οι άλλες είναι πολύ στενότερες από όσο χρειάζεται να περάσει ένα από εκείνα τα μικρά σκάφη που ετούτοι οι Έλληνες τα λένε μονόξυλα, γιατί αποτελούνται από ένα μονοκόμματο ξύλο. Οι εξαεριστήρες (fogatoi) και τα στόμια (bottini), όπως τα ονομάζει ή Αφεντιά σας αεραγωγοί (fori) και οπαία (spiragli), έχουν τοποθετηθεί το ένα με το άλλο ορισμένα βήματα κατά τον τρόπο των οχετών στην Ιταλία και υψώνονται πάνω από το επίπεδο τού νερού σαν μικροί πυργίσκοι. Το υλικό είναι καλές αλλά απελέκητες πέτρες ενωμένες με δυνατό ασβέστη. Δεν διατηρούνται πουθενά επιγραφές ή αρχαία μνημόνια, [….]. Οι ίδιοι Έλληνες διηγούνται ότι ό Σουλτάνος Βαγιαζήτ έδωσε σε ένα τεχνίτη εκατό χιλιάδες τσεκίνια για την κατασκευή τού υδραγωγείου που καθώς επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη τριάντα χιλιάδες ως περίσσευμα από τη δαπάνη, ό Σουλτάνος τού έκοψε το κεφάλι γιατί δεν τα ξόδεψε εξ ολοκλήρου».

Η Αγία Μαύρα (μέσα στο Φρούριο), η Αμαξική, η Χώρα, η Άλλη Μεριά και το Υδραγωγείο το 1684⁴

Για να κατανοήσει ο σημερινός αναγνώστης τι σημαίνουν οι όροι fori και spiragli, και να αποκτήσει μια εύληπτη εικόνα τους, πρέπει να υπενθυμίσουμε αυτά που γράψαμε στο Α΄ Μέρος του παρόντος (σχέδιο 3): Στο επάνω μέρος του υδραγωγού, που μετέφερε το νερό στο Κάστρο, κατά ορισμένα διαστήματα ανοιγόταν μια οπή: fori, λοιπόν, ήταν οι τρύπες αυτές. Πάνω σε κάθε οπή εφαρμοζόταν (χωρίς να αφήνει κανένα κενό) ένας αεραγωγός (θα λέγαμε κάτι σαν μικρή και λεπτή καμινάδα), ο οποίος στην κορυφή είχε ένα «καπάκι» (όπως ο σημερινές καμινάδες) για να μην πέφτουν διάφορα υλικά εντός του και καταλήγουν στον υδραγωγό: αυτοί οι αεραγωγοί ήταν τα spiragli. Το σύστημα αυτό των fori και spiragli εξασφάλιζε την ομαλή ροή του νερού εντός του υδραγωγού: ο αέρας, που εγκλωβιζόταν μέσα στον υδραγωγό και, φυσικά, εμπόδιζε την κυκλοφορία του νερού, μέσω των fori περνούσε στα spiragli, ανέβαινε στην κορυφή τους και αποβαλλόταν στην ατμόσφαιρα. Το σύστημα των fori και spiragli ήταν εγκατεστημένο στη βόρεια πλευρά του υδραγωγείου, όπως μας το δείχνουν πολύ καθαρά οι παραπάνω εικόνες, οι οποίες μας δίνουν μια σαφή εικόνα συνολικά του υδραγωγείου.

Στην έκθεσή του ο Πίνι γράφει ότι επισυνάπτει ένα σχέδιο του υδραγωγείου, όπου μπορούσε να ιδεί κανείς τον αριθμό των αψίδων αλλά και τη διάταξη των αεραγωγών. Θα πρόκειται για ένα σχέδιο με υπόμνημα που, ατυχώς για μας, ο Γκράντι δεν το μετέφερε στο βιβλίο του.

Β. ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ-ΣΕΙΣΜΟΙ
Παραθέτουμε τις μαρτυρίες που έχουμε για τις ζημιές που υπέστη το υδραγωγείο από τους σεισμούς και οι οποίες οδήγησαν τελικά στην καταστροφή του:

1. 1613, μηνί Οκτωβρίου 2, ημέρα ε΄και ώρα γ΄της ημέρας άρχισαν πάλι οι σεισμοί εις την Αγίαν μαύραν…και εκρημνίσθησαν και οι καμάρες εις την Αγίαν Μαύραν.

2. 1625 μηνί Ιουνίω 18, ώρα α΄ της ημέρας, ημέρα Σάββατο εγίνη μέγας σεισμός και κόπηκαν οι καμάρες όλες…και έκαμε να έλθει το νερό εις την χώραν έως τις 20 Σεπτεμβρίου.

3. 1630 μηνί Ιουνίω 22, δύο ώρες της ημέρας έγινε σεισμός μέγας και έπεσαν όλες οι καμάρες⁵.

4. Κατά την πολιορκία του 1684 ο Μοροζίνι, για να κόψει το νερό των πολιορκημένων, κατάστρεψε μέρος του υδραγωγείου⁶.

5. 1704 Νοεμβρίου 11, το βράδυ του Σαββάτου…. και εχάλασαν παντελώς οι καμάρες όλες και οι χαζονάδες (=οι σωλήνες του αγωγού)⁷.

6. Και μετά το 1704 μνημονεύονται σεισμοί, που επέφεραν βλάβες στο υδραγωγείο, όπως ο σεισμός του 1760. Αλλά τότε το υδραγωγείο δεν λειτουργούσε πιά, παρά μόνο ο επ’ αυτού δρόμος: Η πόλη είχε μεταφερθεί, οι δύο συνοικισμοί («Χώρα» και «Άλλη Μεριά») δεν υπήρχαν πια, στο Κάστρο έμεναν πια μόνο η φρουρά και ελάχιστοι κάτοικοι. Το νερό των πηγαδιών στο Κάστρο, κατά τον Ροντογιάννη, αρκούσε για τις ανάγκες τους. Ενετοί, Γάλλοι, Άγγλοι το εγκατέλειψαν στην τύχη του, γιατί, προφανώς, θεωρούσαν ματαιοπονία και πολυέξοδη τη συνεχή επιδιόρθωσή του από τους συνεχείς σεισμούς (1704, 1722, 1723, 1741, 1743, 1769, 1785)⁸.

7. «Το 1825 πολύ μέρος της πόλεως και μέρος ενός υδραγωγείου που διασχίζει τη λίμνη καταστράφηκε από ένα σεισμό»⁹. Φαίνεται ότι μετά την καταστροφή αυτή εγκαταλείφθηκε και ο δρόμος του υδραγωγείου, όπως προκύπτει από πληροφορία του γάλλου ιστορικού Jean-Alexander Buchon (1791-1846), που πέρασε από τη Λευκάδα το 1841¹⁰. Ήδη σε σχέδιο του J.P. Kennedy του 1820 αποτυπώνεται ο νέος δρόμος Λευκάδας-Κάστρου, στη θέση του σημερινού αλλά πολύ στενότερος. Ο δρόμος αυτός από τότε βέβαια έχει υποστεί αλλεπάλληλες διαπλατύνσεις.

8. Οι πέτρες από το κατάστρωμα του παλιού δρόμου του οθωμανικού υδραγωγείου ίσως χρησιμοποιήθηκαν γύρω στα 1900 στην ξερολιθιά που χώριζε τη Laguna από την πλατιά βόρεια τάφρο, που εκτεινόταν από τον Πόντε ως τις Φυλακές Λευκάδας¹¹. Αυτή είναι κατά πάσα πιθανότητα και η αιτία που από τότε το υδραγωγείο και ο επ’ αυτού δρόμος βρέθηκαν στην κατάσταση που βλέπουμε εμείς σήμερα. Και για να μην μπερδεύονται οι νεότεροι ως προς τη μορφή του τοπίου: Σήμερα, η ξερολιθιά έχει αντικατασταθεί από τον τσιμεντοστρωμένο δρομίσκο, που αρχίζει από την τοξωτή ξύλινη γέφυρα (στην βορειοανατολική αρχή της παραλιακής οδού Άγγελου Σικελιανού), μπροστά από το κέντρο «Κάρμα», η οποία κατασκευάστηκε επί δημαρχίας Παναγιώτη Σκληρού (1999-2002), ακολουθεί πορεία προς τα δυτικά και καταλήγει στο Πολιτιστικό Κέντρο Λευκάδας, όπου ενώνεται πάλι με την οδό Άγγελου Σικελιανού. Ο Πόντες είναι πλέον ένα τσιμεντένιο γεφύρι. Οι Φυλακές Λευκάδας έχουν κατεδαφιστεί κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’80, στη θέση τους έχει ανεγερθεί το Δικαστικό Μέγαρο και η λιμνοθάλασσα στα βορειανατολικά των φυλακών έχει μπαζωθεί και στη θέση της έχει ανεγερθεί κατά τις αρχές της δεκαετίας του ’90 το Πολιτιστικό Κέντρο Λευκάδας.
________________________________________________________________________
¹ Το βιβλίο, κατά τη συνήθεια της εποχής, φέρει τον ακόλουθο μακρόσυρτο τίτλο: Riosposta di Jacobo Grandi Medico Professore di Notomia in Venezia, e Academico della Crusca A una Lettera del Sig. Dottor Alessandro Pini Medico dell’ Illust: & Eccellentiss: Sig. Capitan delle Navi Alessandro Molino Sopra alcune richiste intorno S. Maura, e in Prevesa. In Venezia M.DC.L.XXXVI, Per Combi, e Lanou. Con Licenza de Superiori. Ασδραχάς, ό.π., σ. 308.
² Πρόκειται για χαρακτικό που απεικονίζει την περιοχή του Κάστρου και της Αμαξικής την εποχή της Τουρκοκρατίας. Προέρχεται από τη συλλογή των Σπύρου και Μαίρης Σταύρου. Στο: Π. Γ. Ροντογιάννης, «Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος», ό.π., σ. 280. Ο Ροντογιάννης δεν το χρονολογεί.
³ A. Paravia, S. Maura ed Amaxichi, Μουσείο Κορρέρ Βενετία. Στο: ΔΙΑΥΛΟΣ-ΔΙΩΡΥΞ ΛΕΥΚΑΔΟΣ 1688-1987, ΓΑΚ-Αρχεία Νομού Λευκάδας, Λευκάδα 2008, σ. 11.
⁴ Χαρακτικό που απεικονίζει την πολιορκία της Αγίας Μαύρας από τους Βενετούς το 1684. Στο: Με την Αρμάδα στο Μοριά 1684-1687, Ανέκδοτο ημερολόγιο με σχέδια, Εισαγωγή-Επιμέλεια: Ευτυχία Δ. Λιάτα, Μεταγραφή κειμένου: Κ. Γ. Τσικνάκης, Κ.Ν.Ε./Ι.Ε.Ε., Ολκός 1998, σ. 55-56. (Το ίδιο στο: Ευτυχία Δ. Λιάτα, «Η “τετρακωμία” της Λευκάδας-Σχόλιο σ’ ένα σχέδιο του 1684», ΕΕΛΜ, τ. Θ΄(2003), Αθήνα 2004, σ. 30 με την παραπομπή: Βενετία, Querini Stampalia, CI, IV, Cod. XCIII, αριθ. 1347).
⁵ Οι υπ’ αριθ. 1-3 σημειώσεις ανήκουν στον ιερέα Ν. Ζαμπέλη. Δημοσιεύτηκαν στο: Ι. Σταματέλος, «Οι δέκα τρεις μνημονευόμεναι καταστροφαί Λευκάδος από το 1612 μέχρι το 1869», Εφημερίς των Φιλομαθών, 18, αριθ. 726 [24.01.1870], σ.1985-1987. Τώρα μπορεί να τις βρει κανείς στα: Π. Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Α΄, ό.π., σ. 479-480 και Πάνου Γ. Ροντογιάννη, «Σεισμολόγιο Λευκάδος (1469-1971)», Εταιρεία Μελέτης Λευκαδικών Μελετών, τ. Η΄, Αθήνα 1995, σ. 158-205.
⁶ Κωνστ. Γ.Μαχαιράς, Η Λευκάς επί Ενετοκρατίας 1684-1797, Αθήνα 1951, [φωτοανατύπωση με τη στήριξη του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Λευκάδας, και βιο-εργογραφία του έργου από τον Τριαντάφυλλο Ε. Σκλαβενίτη (1882-1967), Πορεία, Αθήνα 2008] σ. 25.
⁷ Ενθύμηση από το ληξιαρχικό βιβλίο βαπτίσεων, γάμων και αποβιώσεων της εν τη πόλει Εκκλησίας Αγίου Νικολάου 1700-1801, Αρχεία Νομού Λευκάδας. Τώρα στο: Πάνου Γ. Ροντογιάννη, «Σεισμολόγιο Λευκάδος…», ό.π., σ. 158.
⁸ Π. Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Α΄, ό.π., σ.469-471.
⁹ Astend, The Ionian Island, London 1863, σ. 144). Η πληροφορία στο: Π. Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Α΄, ό.π., σ.471.
¹⁰ Σπύρος Ασδραχά, «Ο Αλέξανδρος Μπυσών επισκέπτεται τη Λευκάδα», Πατριδογραφήματα, ό.π., σ. 337-344.
¹¹ Π. Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Α΄, ό.π., σ.471

(www.kolivas.de)