Η εμφάνιση τόπων (χωρών, πόλεων, περιοχών κτλ) στην Λογοτεχνία είναι ένα πολύ συχνό φαινόμενο, αφού ένα γνώριμο για τον εκάστοτε συγγραφέα περιβάλλον αποδίδεται με μεγαλύτερη ακρίβεια και ενάργεια στον λογοτεχνικό καμβά. Η αυτοναφορικότητα επίσης, που σε μεγάλο βαθμό χαρακτηρίζει τα έργα των Ελλήνων πεζογράφων, συμβάλλει σε αυτό. Οι λογοτεχνικές αναφορές ωστόσο που συναντούμε συνηθέστερα είναι αυτές μεγάλων πόλεων, για λόγους ευεξήγητους. Ο αριθμός των μυθιστορημάτων που εκτυλίσσονται στην Αθήνα ή την Θεσσαλονίκη για παράδειγμα, είναι απροσδιόριστα μεγάλος σε αντίθεση με άλλα μέρη της χώρας μας. Τι μερίδιο λογοτεχνικής παρουσίας θα μπορούσε να αναλογεί σε έναν μικρό κι απόμερο τόπο, σαν το Μεγανήσι; Αμελητέο θα έλεγε κανείς. Κι όμως! Οι αναφορές στο νησί μας δεν είναι καθόλου αμελητέες. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με την σειρά.

Καταρχήν υπάρχουν τα βιβλία των εγχώριων λογοτεχνών (πεζογράφων και ποιητών) που έρχονται να καλύψουν το μεγαλύτερο κομμάτι των λογοτεχνικών αναφορών στην πατρίδα μας. Το πασίγνωστο και ευρύ ποιητικό έργο του Κώστα Πάλμου που δομείται από (και πάνω σε) μια εγγενή νατουραλιστική προσέγγιση (λατρεία θα τολμούσα να πω) για το Μεγανήσι, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα όχι του «τοπικού στην λογοτεχνία», μα «της λογοτεχνίας για το τοπικό».

Ένας άλλος Μεγανησιώτης συγγραφέας, ο βραβευμένος Γιώργος Φερεντίνος, συχνά αντλεί τα δραματουργικά μοτίβα των πεζών του από αληθινές ιστορίες Μεγανησιωτών, με πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα τα μυθιστορήματα «Ο εφιάλτης του Βοσπόρου» και «Το γράμμα που δεν πρόλαβα να γράψω». Το Μεγανήσι σε αυτά δεν είναι μια φευγαλέα αναφορά, αλλά ένα κεντρικό σκηνικό που προκαλεί πάντα νόστο.

Οι «Μεγανησιώτικες Ιστορίες» του Σταύρου Δάγλα είναι μια συλλογή ευτράπελων αφηγημάτων όπου, φυσικά, ήρωες είναι παλιοί Μεγανησιώτες. Το ότι σε μεγάλο βαθμό στο πεζό συντηρείται ως κόρη οφθαλμού η ντοπιολαλιά προσθέτει στον «τοπικό χαρακτήρα» του ευχάριστου αναγνώσματος το απαραίτητο αλατοπίπερο.

Μια ακόμα άμεση αναφορά στο νησί μας είναι αυτή στο «Το χειρόγραφο της Πράγας», του πρώτου μου δηλαδή μυθιστορήματος. Ο ήρωας, όπως και στα βιβλία του Φερεντίνου, είναι μεγανησιώτικης καταγωγής, ενώ ένα κεφάλαιο αφιερώνεται στην επίσκεψή του στο νησί για να σκαλίσει το παρελθόν. Βέβαια υπάρχουν και οι έμμεσες αναφορές στο Μεγανήσι, τόσο στον πεζό, όσο και στον ποιητικό λόγο, επί παραδείγματι στην ποίηση του Μάκη Πολίτη (βλ. π.χ. ποιητική συλλογή «Ερωδιοί»-«Στον Αστερισμό του Σείριου» κ.ά).

Υπάρχει εντούτοις και μια δεύτερη κατηγορία αναφορικότητας στο νησί, πολύ λιγότερο γνωστή και μάλιστα, αυτή τη φορά, από μη Μεγανησιώτες συγγραφείς.

Μια πρώτη περίπτωση είναι αυτή του διηγήματος «Το φύλο των αγγέλων» που περιέχεται στην συλλογή «Συνεχόμενοι Λυγμοί» του Ιερώνυμου Πολλάτου (εκδ. Ροδακιό). Στο διήγημα η Ελένη, η φίλη της κεντρικής ηρωϊδας Αλεξάνδρας είναι διορισμένη φιλόλογος σε κάποιο νησί, αλλά δεν κρύβει την καταγωγή της από ένα άλλο:

«-Πες μου καλύτερα για σένανε.

-Είμαι από το Μεγανήσι της Λευκάδας. Το πρώτο παιδί μιας πολυμελούς, αγροτικής οικογένειας»

Και πιο κάτω:

«Σκεφτόταν κι άλλα. Τους νέους της ηλικίας της στο νησί της. Ένας-ένας είχαν σκορπίσει. Κάποιοι φύγανε στην Αγγλία, άλλοι στην Αθήνα, η Σοφία έμεινε στην Θεσσαλονίκη. Ε, δεν ήταν και πολλοί στο Μεγανήσι».

Πολύ πιο έντονη παρουσία έχει το Μεγανήσι στο μυθιστόρημα «Στα ψέματα παίζαμε!» του Δημήτρη Μίγγα (εκδ. Μεταίχμιο). Πρόκειται για την ιστορία πέντε φίλων που ανταμώνουν κάθε τέσσερα χρόνια για να παρακολουθήσουν μαζί τον τελικό του Μουντιάλ διατρέχοντας ταυτόχρονα την μεταπολεμική ιστορία της Ελλάδας. Ο ένας εξ αυτών, ο Φάνης είναι από το Μεγανήσι. Καλλιτεχνική φύση, αποτυχημένος μαθηματικός, παραγωγός στο ραδιόφωνο, ερασιτέχνης ψαράς και γυναικοκατακτητής, ο Μεγανησιώτης του Μίγγα. Οι αναφορές στο νησί πάρα πολλές, οπότε σταχυολογώ μόνο μερικές χαρακτηριστικές:

«Πέρασε από το Μεγανήσι αρχές Μάη (…). Περπάτησαν στην παραλία- δέκα σπίτια όλα κι όλα το χωριό και είκοσι πλεούμενα. Γνώρισε σε καφενείο παραλιακό, δυο μέτρα από τη θάλασσα, τους κολλητούς του Θεοφάνη: έναν ψαρά, τον δάσκαλο, κάποιον συνταξιούχο ναυτικό»

«Η τηλεόραση στο καφενείο του Ζαβιτσάνου, υπερυψωμένη (ένα τραπέζι, δύο τελάρα και επάνω η συσκευή), έχει συγκεντρώσει κάμποσους ποδοσφαιρόφιλους. Στο ακριανό τραπέζι, δίπλα από τη θάλασσα, ο Φάνης ετοίμαζε από νωρίς τα παραγάδια του. Έσφιγγε τα παράμαλλα, έπινε ούζο, έπιανε κουβέντα με περαστικούς παππούδες και ψαράδες, δόλωνε, σταματούσε που και που για να εκτιμήσει τα προσόντα των τουριστριών που είχαν ξεπέσει στο Βαθύ (…)»

Στο τέλος, ο ήρωας του Μίγγα, διαρκώς ανικανοποίητος, αυτοκτονεί (αφήνει να εννοηθεί ότι πνίγεται) «στο στενό ανάμεσα Καστό και Κάλαμο (…)»…

Όμως και η αλλοδαπή λογοτεχνία δεν μας έχει ξεχάσει. Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του Χάμμοντ Ίννες, «Ο άνθρωπος της Λευκάδας» περιέχει πολλά αποσπάσματα που αναφέρουν το νησί μας. Για το βιβλίο του Ίννες θα κάνουμε μια ειδική αναφορά σε ένα ξεχωριστό άρθρο. Ασφαλώς, μπορεί να υπάρχουν κι άλλα βιβλία με «τοπικές αναφορές» στο Μεγανήσι, και να μην έχουν υποπέσει στην αντίληψή μου ή να διαλανθάνουν της μνήμης μου. Χρήσιμο θα ήταν όποιος αναγνώστης γνωρίζει κάτι σχετικό να το καταθέσει, όχι μόνο για αρχειακούς, αλλά και για συναισθηματικούς για τους Μεγανησιώτες λόγους.