Λευκάδα, η ομηρική Ιθάκη: Συνοπτική εκλαΐκευση της θεωρίας του W. Dörpfel

ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΠ. ΤΣΕΡΕ, ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

Α. ΓΕΝΙΚΑ

• Στην ιστοσελίδα αυτή επιχειρείται μια εντελώς συνοπτική εκλαΐκευση της γνωστής θεωρίας του Dörpfeld , σύμφωνα με την οποία η Λευκάδα είναι η ομηρική Ιθάκη, και δεν έχει καμιά επιτημονική φιλοδοξία.

• Σκοπός αυτής της προσπάθειας είναι να γνωρίσει ο φιλίστορας επισκέπτης, ξένος ή εγχώριος, ποιες είναι οι τοποθεσίες της Λευκάδας στις οποίες ο Dörpfeld αναγνωρίζει τις αντίστοιχες ομηρικές αναφορές.

• Επιλέξαμε δεκαέξι βασικές τοποθεσίες, που συγκροτούν έναν ευδιάκριτο σκελετό της τοπογραφίας της Λευκάδας-ομηρικής Ιθάκης. Την κάθε φωτογραφία ακολουθεί ένα μικρό κείμενο, που περιέχει τις βασικές πληροφορίες για την ταυτοποίησή της με την αντίστοιχη ομηρική τοποθεσία.

2. ΣΥΝΟΨΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ DÖRPFELD

Ο Dörpfeld, πριν να ασχοληθεί με τη Λευκάδα, έκανε ανασκαφές στην Ιθάκη. Τα αποτελέσματα όμως δεν τον έπεισαν ότι αυτή είναι η πατρίδα του Οδυσσέα. Έτσι το 1900 αποφασίζει να ψάξει την ομηρική Ιθάκη στη Λευκάδα.

Τις ανασκαφές στη Λευκάδα τις άρχισε το 1901 και την πρώτη εκτενή έκθεση της θεωρίας του τη δημοσίευσε με τον τίτλο «Das Homerische Ithaka» στα Σύμμικτα Perrot στο πανηγυρικό τεύχος για την 70η επέτειο των γενεθλίων του ιστορικού της τέχνης Georges Perrot (Paris 1902). Όλα τα αποτελέσματα της πολύχρονης έρευνάς του τα δημοσίευσε στο μνημειώδες έργο του Alt Ithaka (München, 1927). Το Alt Ithaka αποδόθηκε στα ελληνικά από τον Βασίλη Φραγκούλη: «Λευκάς, η ομηρική Ιθάκη», Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, Β΄ (1972), Αθήνα 1973, ο οποίος πρόσθεσε αρκετά σχόλια στο κείμενο του Dörpfeld.

Ο πυρήνας της θεωρίας του βρίσκεται στο περίφημο χωρίο του ι της Οδύσσειας:

Ναιετάω1 δ’ Ἰθάκην εὐδείελον2· ἐν δ’ ὄρος αὐτῇ, εἰνοσίφυλλον, ἀριπρεπές3· ἀμφὶ4 δὲ νῆσοι πολλαί ναιετάουσι μάλα σχεδὸν ἀλλήλῃσι5, Δουλίχιόν τε Σάμη τε καὶ ὑλήεσσα Ζάκυνθος. Αὐτή δὲ χθαμαλὴ6 πανυπερτάτη εἰν ἁλὶ κεῖται πρὸς ζόφον7, αἱ δὲ τ’ ἂνευθε πρὸς ἠῶ τ’ ἠέλιόν τε8…(Ομήρου ι, 21-26)

Στις ομηρικές ονομασίες του χωρίου: Ιθάκη, Δουλίχιον, Σάμη, Ζάκυνθος ο Dörpfeld «διαβάζει» αντίστοιχα: Λευκάδα, Κεφαλληνία, Ιθάκη, Ζάκυνθος.

Σ’ αυτούς που (στηριζόμενοι κυρίως στον αρχαίο γεωγράφο του 1ου π.Χ. αιώνα Στράβωνα⁹) υποστήριζαν ότι η Λευκάδα στην αρχαιότητα δεν ήταν νησί, ο Dörpfeld απαντά ότι η Λευκάδα ήταν πάντα νησί και ότι η διάνοιξη της διώρυγας ανάμεσα από τη Λευκάδα και την Ακαρνανία απ’ τους Κορίνθιους τον 7ο π.Χ. αιώνα (την οποία αναφέρει ο Στράβων) έγινε απλώς για να απομακρυνθούν τα φερτά υλικά και να εκβαθυνθεί η λιμνοθάλασσα, όπως πολλές φορές έχει γίνει μέχρι σήμερα χωρίς να αμφισβητηθεί η ιδιότητα της Λευκάδας ως νησιού.

Η αλλαγή του ονόματος έγινε όταν οι Δωριείς περί το 1100 π.Χ. κατέκτησαν τη σημερινή Λευκάδα, δηλαδή την τότε Ιθάκη. Οι Ιθακήσιοι κατέφυγαν στην τότε ονομαζόμενη Σάμη και την ονόμασαν Ιθάκη, όπως ονομαζόταν η παλιά τους πατρίδα.

_______________________________________
¹ ναιετάω = κατοικώ
² ευδείελος = με το ωραίο δειλινό, όχι η ευδιάκριτη, αυτή που διακρίνεται από μακριά
³ εἰνοσίφυλλον, ἀριπρεπές = δασωμένο και δυνατό
⁴ ἀμφὶ δὲ νῆσοι = πέριξ αυτής, και από τις δύο μεριές της, όχι η Ιθάκη στο κέντρο και τα νησιά κύκλο γύρω
⁵ μάλα σχεδὸν ἀλλήλῃσι = πολύ κοντά το ένα στο άλλο
⁶ χθαμαλή: Η θάλασσα στα ανοιχτά της φαίνεται ψηλή, προς τη στεριά χαμηλώνει.
⁷ πανυπερτάτη πρὸς ζόφον: Σήμερα γνωρίζουμε ότι το πιο δυτικό νησί από τα τέσσερα είναι η Κεφαλλονιά. Για να άρει την αντίφαση ο Dörpfeld, υποστηρίζει ότι ο προσανατολισμός των αρχαίων δεν ήταν τόσο ακριβής όσο ο δικός μας και, σύμφωνα μ’ αυτόν τον μη ακριβή προσανατολισμό, δυτικότερη θεωρούσαν τη Λευκάδα, δηλαδή την ομηρική Ιθάκη.
⁸ Κατά τον Dörpfeld η σωστή μετάφραση των κρίσιμων στίχων 25-26 είναι: Αυτή κείται χαμηλά στη θάλασσα (δηλαδή: κοντά στην ακτή) [Αὐτή δὲ χθαμαλὴ εἰν ἁλί κεῖται], τελευταία από τα τέσσερα νησιά προς δυσμάς [πανυπερτάτη πρὸς ζόφον], τα δε άλλα νησιά βρίσκονται απομακρυσμένα από την ακτή [αἱ δὲ τ’ ἄνευθε] προς την ανατολή και τον ήλιο [πρὸς ἠῶ τ’ ἠέλιόν τε]
⁹ Στράβωνος Χ, 452: Κορίνθιοι δὲ πεμφθέντες ὑπό Κυψέλου καὶ Γαργάσου ταύτην τε κατέσχον τὴν ἀκτὴν καὶ μέχρι τοῦ Ἀμβρακικοῦ κόλπου προσῆλθον καὶ ἥ τε Ἀμβρακία συνῳκίσθη καὶ Ἀνακτόριον καὶ τὴν τε χερσόννησον διορύξαντες ἐποίησαν νῆσον τὴν Λευκάδα.

Γ. ΟΙ ΤΟΠΟΘΕΣΙΕΣ

1η φωτογραφία

Oι τάφοι στο «Στενό» του Νυδριού: Η θέση της ομηρικής Ιθάκης

 

• Κατά τον Dörpfeld, η πόλη της Ιθάκης βρισκόταν στη θέση «Στενό», στα μισά περίπου του επαρχιακού δρόμου που συνδέει το Νυδρί με το Βλυχό.

• Απείχε τρεις ώρες περίπου με τα πόδια από το χοιροστάσιο του Εύμαιου: Για να πάει στην πόλη ο Εύμαιος, να εκτελέσει την παραγγελία του Τηλέμαχου και να επιστρέψει, χρειάστηκε μια χειμωνιάτικη μέρα περίπου, δηλαδή έξι με εφτά ώρες¹⁰.

• Βρισκόταν σε πεδιάδα (για να φτάσει κανείς από το κτήμα του Λαέρτη σ’ αυτήν, κατεβαίνει¹¹) και κάτω από το όρος Νήϊον, δηλαδή τους σημερινούς Σκάρους¹², που την προφύλασσε από το βορρά. Στους πρόποδες των Σκάρων-Νήϊου υπήρχε μικρός λιμένας, το Ρεῖθρον¹³.

• Έχει στα ανατολικά της το καλύτερο λιμάνι του νησιού, τον κόλπο του Βλυχού.

• Η πηγή κοντά στο Νιοχώρι, το τωρινό Μαυρονέρι, είναι πιθανώς η ομηρική μελάνυδρος κρήνη¹⁴

• Στα νότιά της, όπου αρχίζει ο δρόμος για το χοιροστάσιο του Εύμαιου, υπήρχε κρήνη τυκτή καλλίροος¹⁵. Αποκαλύφθηκε αρχαιότατος πήλινος αγωγός που έφερνε νερό από την κρήνη στη θέση Παλιοχώρι.

_______________________________________
¹⁰ Ομήρου π, 452: Ἑσπέριος δ΄ Ὀδυσῆϊ καὶ υἱέϊ δῖος ὑφορβὸς / ἤλυθεν…
¹¹ Ομήρου λ, 188: πόλινδε κατέρχεται∙
¹² Ομήρου γ, 81: ἡμεῖς ἐξ Ίθάκης ὑπονηΐου εἰλήλουθμεν.
¹³ Ομήρου α, 185-6: [Η Αθηνά-Μέντης στον Τηλέμαχο]: νηῦς δὲ μοι ἥδ’ ἕστηκεν ἐπ’ ἀγροῦ νόσφι πόληος, / ἐν λιμένι Ῥείθρῳ, ὑπὸ Νηΐῳ ὑλήεντι.
¹⁴ Ομήρου υ, 158: αἱ μὲν ἐείκοσιν βῆσαν ἐπὶ κρήνην μελάνυδρον.
¹⁵ Ομήρου ρ, 205-206: …ἐπὶ κρήνην ἀφίκοντο / τυκτὴν καλλίροον, ὅθεν ὑδρεύοντο πολῖται.

 

2η φωτογραφία

Ο όρμος του Βλυχού: Το λιμάνι της πόλης της Ιθάκης

 

Το λιμάνι της ομηρικής Ιθάκης ταυτίζεται με τον όρμο του Βλυχού. Είναι πολυβενθές¹⁶, που σημαίνει πολύ βαθύ, δηλαδή ότι εισχωρεί βαθιά στη ξηρά όχι ότι έχει μεγάλο βάθος (Γι’ αυτό έχουν αυτό το όνομα Βαθύ, που σχετίζεται με το αρχαίο πολυβενθές, πολλά λιμάνια: στο Μεγανήσι, στη σημερινή Ιθάκη, στη Σάμο). Υπάρχει πρώτα ένας προλιμένας, ο Εγκλιμενός ή Κλιμενό, και ύστερα ο κύριος λιμένας, 2 χλμ. μήκος, που φτάνει στο σημερινό Βλυχό. Το ότι ο λιμένας της ομηρικής Ιθάκης είχε μεγάλο οριζόντιο βάθος προκύπτει από το ότι, για να ξεκινήσει με ούριο άνεμο για την Πύλο το πλοίο του Τηλέμαχου, το οδηγούν ἐπ’ ἐσχατιῇ λιμένος (Ομήρου β, 391), δηλαδή στο εξωτερικό άκρο, στην είσοδο δηλαδή του λιμανιού. Μια ακόμα ιδιότητα του χώρου ανταποκρίνεται στα δεδομένα του ομηρικού κειμένου: Για να γίνει αντιληπτό από το «Στενό» το πλοίο που έρχεται από το Αρκούδι ή τη σημερινή Ιθάκη (Ομήρου π, 351¹⁷: ο Αμφίνομος, από τον νοτίως της πόλης Έρμαιο λόφο, βλέπει το πλοίο των μνηστήρων να μπαίνει στο λιμένα), πρέπει να παρακάμψει μια βραχώδη ακτή – και αυτή είναι η ακτή της Αγίας Κυριακής, που βρίσκεται στην αρχή του κόλπου του Βλυχού.

_______________________________________
¹⁶ Ομήρου π, 352: …λιμένος πολυβενθέος ἐντός
¹⁷ Ομήρου π, 351-352: …ὅτ’ ἄρ’ Ἀμφίνομος ἴδε νῆα, / στρεφθεὶς ἐκ χώρης, λιμένος πολυβενθέος ἐντός

 

3η φωτογραφία

Το εἰνοσίφυλλον καὶ ἀριπρεπές ὄρος Νήριτον – κορυφή Λαϊνάκι

 

Το ομηρικό όρος Νήριτον ο Dörpfeld το ταυτίζει με την κύρια οροσειρά της Λευκάδας, την Ελάτη. Η σημερινή Ιθάκη έχει δύο ξεχωριστά όρη σχεδόν ισοϋψή. Η Λευκάδα μόνο ένα με 4 κορυφές σχεδόν ισοϋψείς (Σταυρωτάς 1145 μ., Ελάτη 1802 μ., Μεγανόρος 1012 μ., Άγιος Ηλίας 1017 μ.). Στα ρωμαϊκά χρόνια (Πλίνιος, Natur. Historia 4.1,5) όλη η Λευκάδα λεγόταν Νηρίτις ή Νήριτος. Στην ομηρική εποχή φαίνεται ότι Νήριτον ονομαζόταν και το προς Νότο τμήμα – πρόποδες της Ελάτης, δηλαδή η βουνοκορφή πάνω από το χωριό Σύβρος που σήμερα ονομάζεται Λαϊνάκι, γιατί η κορυφή του είναι ορατή από τα Σύβοτα (όπου αποβιβάστηκε ο Οδυσσέας ερχόμενος από τους Φαίακες) και αυτή την κορυφή δείχνει η Αθηνά στον Οδυσσέα¹⁸.

_______________________________________
¹⁸ Ομήρου ν, 351: τοῦτο δὲ Νήριτόν ἐστιν ὄρος καταειμένον ὕλῃ.

4η φωτογραφία

Η μελάνυδρος κρήνη: το Μαυρονέρι

 

Η κρήνη της ομηρικής Ιθάκης είναι η πηγή κάτω από την Παλιοκατούνα, που ονομάστηκε στα νεότερα χρόνια Μαυρονέρι, η ομηρική μελάνυδρος κρήνη¹⁹. Ο Όμηρος αναφέρει και μια δεύτερη κρήνη, που την είχαν κατασκευάσει οι παλιοί βασιλιάδες της Ιθάκης Νήριτος και Πολύκτωρ²⁰. Πιθανόν όμως οι δύο βρύσες (που αναφέρονται στα ρ 205-207, υ 153-154, 159 και υ, 161-162) ταυτίζονται.
_______________________________________
¹⁹ Ομήρου υ, 153-154: …ταὶ δὲ μεθ’ ὕδωρ / ἔρχεσθε κρήνηνδε, καὶ οἴσετε θᾶσσον ἰοῦσαι Ομήρου υ 158: αἱ μὲν ἐείκοσιν βῆσαν ἐπὶ κρήνην μελάνυδρον
²⁰ Ομήρου ρ, 205-206: …ἐπὶ κρήνην ἀφίκοντο / τυκτὴν καλλίροον, ὅθεν ὑδρεύοντο πολῖται.

 

5η φωτογραφία

Ο Ἕρμαιος λόφος: η κορυφή του «Αμαλή»

Ο Dörpfeld ταυτίζει τον Έρμαιο λόφο πάνω από την πόλη της Ιθάκης (ὑπὲρ πόλιος) απ’ όπου ο Εύμαιος είδε να μπαίνει στο λιμάνι το πλοίο των μνηστήρων²¹, με την βόρεια κορυφή του χαμηλού όρους «Αμαλή», που βρίσκεται δεξιά μας, πριν μπούμε στο Βλυχό ερχόμενοι από το Νυδρί. Από την κορυφή αυτή μπορεί να επισκοπήσει κανείς θαυμάσια το λιμάνι από την Αγία Κυριακή μέχρι το Βλυχό.

_______________________________________
²¹ Ομήρου π, 471-472: ἤδη ὑπὲρ πόλιος, ὅθι Ἕρμαιος λόφος ἐστίν, / ἦα κιών, ὅτε νῆα θοὴν ἰδόμην κατιοῦσαν

 

6η φωτογραφία

Το όρος Νήϊον: οι Σκάροι

Ο Dörpfeld ταυτίζει το ομηρικό όρος Νήϊον με τους σημερινούς Σκάρους, το βουνό (ύψους 650 μέτρων) που υψώνεται βόρεια της πεδιάδας του Νυδριού και την προστατεύει από βορρά. Ακόμα και σήμερα οι Σκάροι έχουν πολλές δρυς, ώστε να δικαιολογείται ο ομηρικός χαρακτηρισμός ὑλῆεν. Κάτω²² από το Νήϊον βρίσκεται η πόλη της Ιθάκης και ο λιμένας Ρεῖθρον²³.

_______________________________________
²² Ομήρου γ, 81: ἡμεῖς ἐξ Ίθάκης ὑπονηΐου εἰλήλουθμεν.
²³ Ομήρου α, 185-6: [Η Αθηνά-Μέντης στον Τηλέμαχο]: νηῦς δὲ μοι ἥδ’ ἕστηκεν ἐπ’ ἀγροῦ νόσφι πόληος, / ἐν λιμένι Ῥείθρῳ, ὑπὸ Νηΐῳ ὑλήεντι.

 

7η φωτογραφία

O μικρός λιμένας Ρεῖθρον: οι εκβολές του «Δημοσάρι»

Σύμφωνα με τον στίχο 186 του α της Οδύσσειας, μπορούμε να προσδιορίσουμε με μεγάλη πιθανότητα επιτυχίας τη θέση του μικρού αυτού λιμανιού εκεί που σήμερα βρίσκονται οι εκβολές του χειμάρου Δημοσάρι²⁴: Βρισκόταν έξω από την πόλη, δεν φαινόταν από τα ανάκτορα (γιατί, αν φαινόταν, θα αποκαλυπτόταν ότι δεν υπήρχε πλοίο στο λιμάνι, άρα η Αθηνά-Μέντης έλεγε ψέματα), βρισκόταν στο δρόμο προς την Τεμέση, που υποτίθεται ότι ήταν στην Ιταλία, (άρα βορινά της πόλης) και υπό το Νήϊον (άρα και πάλι βορινά της πόλης).

_______________________________________
²⁴ Ομήρου α, 185-6: [Η Αθηνά-Μέντης στον Τηλέμαχο]: νηῦς δὲ μοι ἥδ’ ἕστηκεν ἐπ’ ἀγροῦ νόσφι πόληος, / ἐν λιμένι Ῥείθρῳ, ὑπὸ Νηΐῳ ὑλήεντι. Σήμερα, μετά τα αντιπλημμυρικά έργα που έχουν γίνει, οι εκβολές είναι εντελώς δυσδιάκριτες.

 

8η φωτογραφία

Το αγρόκτημα του Λαέρτη: Το κτήμα του «Πασά».

 

Το αγρόκτημα του Λαέρτη ο Dörpfeld το ταυτίζει με το σημερινό κτήμα του «Πασά», τέσσερα χλμ. βόρεια από την πόλη της Ιθάκης στηριζόμενος κυρίως στο π της Οδύσσειας²⁵: Ο Τηλέμαχος στέλνει τον Εύμαιο να ειδοποιήσει τη μάνα του για την επιστροφή του από την Πύλο. Συνιστά στον Εύμαιο να μην καθυστερήσει τρέχοντας στα χωράφια, για να συναντήσει το Λαέρτη. Άρα το κτήμα του Λαέρτη ήταν βόρεια της πόλης, γιατί αλλιώς ο Εύμαιος, που πήγαινε στην πόλη από τα νότια (περιοχή Ευγήρου), θα συναντούσε το κτήμα πριν από την πόλη και θ’ ανάγγελνε στο γέρο Λαέρτη την άφιξη του Τηλέμαχου χωρίς να καθυστερήσει. Το κτήμα ήταν έξω από την πόλη²⁶ αλλά όχι πολύ μακριά²⁷.
_______________________________________
²⁵ Ομήρου π, 147, 150-51: Αλγιον, αλλ’ εμπης μιν εάσομεν, αχνύμενοι περ·….Αλλα συ γ’ αγγείλας οπίσω κίε, μηδέ κατ’ αγρούς/πλάζεσθαι μετ’ εκεινον
²⁶ Ομήρου α, 189-90: Λαέρτην ἥρωα, τὸν οὐκέτι φασὶ πόλινδε / ἔρχεσθ’, ἀλλ’ ἀπάνευθεν ἐπ’ ἀγροῦ πήματα πάσχειν και λ, 187-88: …πατὴρ δὲ σὸς αὐτόθι μίμνει / ἀγρῷ, οὐδὲ πόλινδε κατέρχεται…
²⁷ Ομήρου ω, 205: οἱ δ’ ἐπεὶ ἐκ πόλιος κατέβαν, τάχα δ’ ἀγρὸν ἵκοντο

 

9η φωτογραφία

Το χοιροστάσιο του Εύμαιου

Το χοιροστάσιο του Εύμαιου, που βρίσκεται περισκέπτῳ ἐνὶ χώρῳ (ξ, 6) [περίσκεπτος < περί+σκέπω= ολόγυρα φυλαγμένος όχι < περί+σκοπῶ = περίοπτος], πρέπει να το τοποθετήσουμε πάνω από τα Σύβοτα στη μικρή κοιλάδα «Ολοθός» κάτω από τα χωριά Μαραντοχώρι και Εύγηρος. Πρώτον, γιατί υπάρχει εδώ πλούσια πηγή νερού και από πάνω προστατευτικό βραχώδες τοίχωμα που και τα δυο ταιριάζουν άριστα με την ομηρική πηγή Αρέθουσα και την Κόρακος πέτρην (ν, 408), όπου έβοσκε τους χοίρους του ο Εύμαιος· δεύτερον, γιατί λίγο πιο κάτω από την πηγή είναι η ονομαστή Χοιροσπηλιά που έχει δώσει πολυάριθμα προϊστορικά ευρήματα. Εδώ πέτρῃ ὕπο γλαφυρῇ (ξ, 533) κοιμήθηκε ο Εύμαιος, αφού παραχώρησε τη θέση της κατάκλισής του στον άγνωστο επισκέπτη του, που δεν ήταν άλλος από τον άρτι αφιχθέντα στο λιμάνι του Φόρκυνα Οδυσσέα· και τρίτον, γιατί βρίσκεται κοντά στον όρμο Σκύδι, όπου αποβιβάστηκε ο Τηλέμαχος επιστρέφοντας από την Πύλο και από εκεί πήγε στον Εύμαιο (ο, 495 κ.εξ.).

 

10η φωτογραφία

Η ομηρική Αστερίς: Το Αρκούδι

Η ομηρική Ἀστερίς είναι το νησάκι Αρκούδι, ανάμεσα στην Ιθάκη και τη Σάμη, με το δίδυμο λιμένα του, όπου έστησαν ενέδρα οι μνηστήρες στον Τηλέμαχο²⁸ (Ομήρου δ κυρίως αλλά και ν, ο, π), όταν επέστρεφε από την Πύλο, αλλά τον έσωσε η προειδοποίηση της Αθηνάς. Ένα πλοίο που έρχεται από τα νότια, όπως του Τηλέμαχου από την Πύλο, και κατευθύνεται προς τη Λευκάδα, είναι αδύνατο να μη γίνει αντιληπτό και γι’ αυτό από τα υψώματά της κατασκόπευαν οι μνηστήρες. Η κλασική άποψη, που ταυτίζει τη σημερινή Ιθάκη με την ομηρική, θεωρεί Αστερίδα το νησάκι Δασκαλιό ανάμεσα στην Ιθάκη και την Κεφαλλονιά, που στα χρόνια του Στράβωνα λεγόταν Ἀστερίς αλλά τα χαρακτηριστικά της δεν συμφωνούν με την ομηρική περιγραφή.

_______________________________________
²⁸ Ομήρου δ, 844-47: ἔστι δέ τις νῆσος μἐσσῃ ἁλὶ πετρήεσσα, / μεσσηγὺς Ἰθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης, / Ἀστερίς, οὐ μεγάλη· λιμένες δ’ ἔνι ναύλοχοι αὐτῇ / ἀμφίδυμοι· τῇ τόν γε μέσον λοχόωντες Ἀχαιοί.

11η φωτογραφία

Ο όρμος που αποβιβάστηκε ο Τηλέμαχος: Το Σκύδι

Ο Τηλέμαχος επιστρέφοντας από την Πύλο, αφού ξέφυγε από την ενέδρα των μνηστήρων, αποβιβάστηκε σε έναν όρμο της Ιθάκης. Και το μεν πλοίο το έστειλε με τους ναύτες στην πόλη, αυτός δε κατευθύνθηκε πεζός προς το χοιροστάσιο του Εύμαιου²⁹. Ο ποιητής δεν ονομάζει τον όρμο αυτό – άρα δεν είναι τα Σύβοτα. Ο Dörpfeld θεωρεί ότι πρέπει να είναι ο όρμος Σκύδι, που βρίσκεται δυτικότερα του όρμου των Συβότων, γιατί και κοντά στο χοιρόστασιο του Εύμαιου είναι και ταιριάζει με την πορεία που έκανε το πλοίο του Τηλέμαχου, για ν’ αποφύγει την παγίδα των μνηστήρων.

_______________________________________
²⁹ Ομήρου π, 495 κ.εξ.

 

12η φωτογραφία

Τα ομηρικά νησιά των Ταφίων: Ο Κάλαμος και ο Καστός

Η νήσος Τάφος ήταν η έδρα του Βασιλιά Μέντη. Τη θέση των Ταφίων νήσων την ορίζει ο Στράβωνας (10, 458) κοντά στην ακτή της Ακαρνανίας: Ο Κάλαμος λεγόταν τότε Τάφος και ο Καστός Κάρνος. Έτσι ο Dörpfeld δεν απορρίπτει την άποψη του Ε. Oberhümmer ότι Τάφος είναι το Μεγανήσι, γιατί αυτό βρίσκεται κοντά στη Λευκάδα και όχι στην Ακαρνανία.

Η θέση της Τάφου στο έπος καθορίζεται από τα εξής: α) Ο Οδυσσέας ταξιδεύοντας από την Εφύρη της Ήλιδας για την Ιθάκη «πιάνει» στην Τάφο³⁰, όπου προμηθεύεται δηλητήριο από τον πατέρα του Μέντη. β) Ο Μέντης ταξιδεύοντας για την Τέμεση της Ιταλίας «πιάνει» στο λιμανάκι της Ιθάκης Ρείθρο. Η θέση της Τάφου πρέπει να είναι τέτοια που να δικαιολογεί τις προσεγγίσεις. Επομένως, αυτές οι προσεγγίσεις δικαιολογούνται μόνο αν θεωρήσουμε ομηρική Ιθάκη τη Λευκάδα και Τάφο τον Κάλαμο: η θέση της Τάφου-Καλάμου προσαρμόζεται πολύ καλά προς τη Λευκάδα αλλά καθόλου με τη σημερινή Ιθάκη.

_______________________________________
³⁰ Ομήρου α, 259: ἐξ Ἐφύρης ἀνιόντα παρ’ Ἴλου Μερμερίδαο·

 

13η φωτογραφία

Ὁ λιμὴν τοῦ Φόρκυνος: Ο όρμος των Συβότων

Το λιμάνι του Φόρκυνος, στο οποίο αποβίβασαν οι Φαίακες τον κοιμισμένο Οδυσσέα, είναι τα σημερινά Σύβοτα. Τα τοπογραφικά του ν της Οδύσσειας³¹ ταιριάζουν τέλεια: Είναι μικρός και κλειστός με το γιαλό στο βάθος του, έχει πηγές υφάλμυρου νερού, πέντε μεγάλα και μικρά σπήλαια και είναι ερημικός. Φαίνεται από το σημείο αυτό το Νήριτο³² που δείχνει η Αθηνά στον Οδυσσέα και αρχίζει το μονοπάτι που οδηγεί στο χοιροστάσιο του Εύμαιου. Ενισχυτικό της άποψης αυτής είναι ότι ο Εύμαιος, που έχει παραπάνω το χοιροστάσιο του, στο έπος λέγεται σταθερά συβώτης – που δείχνει μια σχέση με το σημερινό όνομα της περιοχής Σύβοτα. Επί πλέον: Βρίσκεται στα νότια του νησιού, όπως το έπος σαφώς αφήνει να εννοηθεί, αφού ο Οδυσσέας λέει στην Αθηνά πως έρχεται από την Πύλο και την Ήλιδα (Ομήρου ν, 274-75) και κατάγεται από την Κρήτη (Ομήρου ν, 256 και 260).

_______________________________________
³¹ Ομήρου ν, 96-101: Φόρκυνος δέ τίς ἐστι λιμήν, ἁλίοιο γέροντος, / έν δήμῳ Ἰθάκης· δύο δὲ προβλῆτες ἐν αὐτῷ / ἀκταὶ ἀπορρῶγες, λιμένος ποτιπεπτηυῖαι, / αἵ τ’ ἀνέμων σκεπόωσι δυσαήων μέγα κῦμα / ἔκτοθεν· ἔντοσθεν δέ τ’ ἄνευ δεσμοῖο μένουσι / νῆες ἐΰσσελμοι, ὅτ’ ἂν ὅρμου μέτρον ἵκωνται.
³² Ομήρου ν, 351: τοῦτο δὲ Νήριτόν ἐστιν ὄρος καταειμένον ὕλῃ.

 

14η φωτογραφία

<ι>Ἀκτὴ ἠπείροιο: Η χερσόνησος της Πλαγιάς

Κατά τον Dörpfeld ἀκτὴ ἠπείροιο είναι η χερσόνησος της Πλαγιάς και όχι η Λευκάδα, όπως ισχυρίζονται οι υποστηρικτές της άποψης ότι ομηρική Ιθάκη είναι η σημερινή Ιθάκη. Αρχικά η χερσόνησος αυτή ήταν ένα νησί, καθώς ένα τέναγος από τον κόλπο της Ζαβέρδας (νότια) ως τον Άγιο Νικόλαο στα Δέματα (βόρεια) το χώριζε από την άλλη Ακαρνανία. Στη θέση του τενάγους σήμερα είναι ο κάμπος της Ζαβέρδας και η λίμνη Βουλκαριά. Ένα άλλο τέναγος (το ίδιο περίπου με τη σημερινή λιμνοθάλασσα) στα δυτικά της τη χώριζε από τη Λευκάδα. Στη χερσόνησο αυτή ο Οδυσσέας είχε τα κοπάδια του³³, από δω μεταφερόταν στη Λευκάδα-Ιθάκη τα προς σφαγή ζώα³⁴, εδώ, στο δήμο των Κεφαλλήνων, έμενε ο αρχιβουκόλος Φιλίτοιος³⁵.

_______________________________________
³³ Ομήρου ξ, 100-102: δώδεκ’ ἐν ἠπείρῳ ἀγέλαι· τόσα πώεα οἰῶν, / τόσσα συῶν συβόσια, τόσ’ αἰπόλια πλατέ’ αἰγῶν / βόσκουσι ξεῖνοί τε καὶ αύτοῦ βώτορες ἄνδρες.
³⁴ Ομήρου υ, 185-87: Τοῖσι δ’ ἐπὶ τρίτος ῆλθε Φιλοίτιος, ὄρχαμος ἀνδρῶν, / βοῦν στεῖραν μνηστῆρσιν ἄγων καὶ πίονας αἶγας. / πορθμῆες δ’ ἄρα τούς γε διήγαγον…
³⁵ Ομήρου υ, 210: εἷσ’ ἔτι τυτθὸν ἐόντα Κεφαλλήνων ἐνὶ δήμῳ.

 

15η φωτογραφία

Η ομηρική Νήρικος: Η Κεχροπούλα (ή Κερχοπούλα)

H προϊστορική Νήρικος, κατά τον Dörpfeld, βρισκόταν χωρίς αμφιβολία στη θέση που στους ιστορικούς χρόνους ιδρύθηκε και άκμασε η πόλη Πάλαιρος επί ενός λόφου στο βορειανατολικό άκρο της χερσονήσου της Πλαγιάς, που οι ντόπιοι σήμερα την ονομάζουν Κεχροπούλα ή Κερχοπούλα, και ένα τμήμα της οχύρωσής της φαίνεται να ανάγεται στη 2η χιλιετία π.Χ. Αυτή είναι η πόλη που αναφέρεται στο ω της Οδύσσειας ότι κυρίευσε ο Λαέρτης³⁶. Έτσι αποκτά νόημα και η μαρτυρία του Στράβωνα (10, 452), ο οποίος μας πληροφορεί ότι η Νήριτος (διάβαζε: Νήρικος) μεταφέρθηκε ἐπί τόπον ὅς ἦν ποτέ ισθμός νῦν δε πορθμός γεφύρα ζευκτός, δηλαδή στο νησί της Λευκάδας, στη θέση της αρχαίας πρωτεύουσας της Λευκάδας: αυτός ο λόγος του Στράβωνα δεν θα είχε νόημα, αν η θέση της ομηρικής Νηρίκου ήταν στη θέση της ακροπόλεως αυτής της αρχαίας πρωτεύουσας.

_______________________________________
³⁶ Ομήρου ω, 377-381: οἷος Νήρικον εἷλον, εϋκτίμενον πτολίεθρον, / ἀκτὴν ἠπείροιο, Κεφαλλήνεσσιν ἀνάσσων, / τοῖος ἐών τοι χθιζὸς ἐν ἡμετέροισι δόμοισι, / τεύχε’ ἔχων ὤμοισιν, ἐφεστάμεναι καὶ ἀμύνειν / ἄνδρας μνηστῆρας∙

 

16η φωτογραφία

Η Νήρικος των κλασσικών χρόνων: Στον Άγιο Γεώργιο Πλαγιάς

Στο λόφο του Αγίου Γεωργίου της Πλαγιάς, στα δυτικά του ομώνυμου φρουρίου, απέναντι από τη Λυγιά της Λευκάδας υπήρχε μια άλλη Νήρικος, αυτήν που αποπειράθηκε να κυριεύσει ο Αθηναίος ναύαρχος Ασώπιος κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο³⁷, το 428 π.Χ.

_______________________________________
³⁷ Θουκ., 3, 7: Πλεύσας εἰς Λευκάδα καὶ ἀπόβασιν εἰς Νήρικον ποιησάμενος…

 

(Πηγή: www.kolivas.de)