Άρθρο της Μαρίας Λαμπρινού

Το φρούριο Λευκάδας, ιδρύθηκε το 1300 μ. Χ, στην βόρεια απόληξη του ισθμού της Γύρας, σε απόσταση ενός χιλιομέτρου βορειοανατολικά της σύγχρονης πόλης Λευκάδας, κοντά στην ακτή της Ακαρνανίας και δυτικά της εισόδου στον Αμβρακικό κόλπο. Η ονομασία φρούριο Αγίας Μαύρας που του αποδίδεται ήδη από τον 14^ο αιώνα έχει προκαλέσει στο παρελθόν θέμα συζητήσεων μεταξύ των Λευκαδιτών ιστοριοδιφών.

Μια ενδιαφέρουσα πληροφορία προέρχεται από σχόλιο του υπομνήματος ενός χάρτη του Girolamo Delanges, με τον τίτλο: Topografia dell’isola di Leucada e scogli addiacenti alla medesima, come pure parte del Xeromero in Terra Ferma col suo littorale da Santa Sofia a Zaverda sino a Demata et a Scali, e parimente della linea di Voniza e Prevesa …¹. Το όνομα του συντάκτη Girolamo Delanges και η χρονολογία δημιουργίας του χάρτη, 1757, βρίσκονται στο κάτω δεξιά περιθώριο², αλλά η χρονολογία επαναλαμβάνεται με λατινικούς αριθμούς στο κέντρο του κατώτερου περιθωρίου³. Στο αριστερό περιθώριο υπάρχει το υπόμνημα 77 σημείων του χάρτη⁴, ενώ άλλα 8 σημεία επεξηγούνται στη συνέχεια, κάτω αριστερά. Οι πρώτες 20 επεξηγήσεις αφορούν σε θέσεις του νησιού Λευκάδας, οι επόμενες 5 στις νησίδες μεταξύ του νησιού και της ακτής του Ξηρόμερου. Οι επεξηγήσεις που αφορούν σε θέσεις της Στερεάς ακολουθούν στην εξής σειρά: οι θέσεις 26-29 βρίσκονται στην περιοχή του κάστρου Κεκροπούλας, οι 30 – 45 στην περιοχή της Βόνιτσας, οι 46 – 69 στην περιοχή της Αμφιλοχίας και Άρτας, ενώ οι 70 – 85  στην περιοχή της Πρέβεζας.

Συγκεκριμένα, στον αριθμό 1 του υπομνήματος του σχεδίου, αναγράφεται: «Το φρούριο της Αγίας Μαύρας, σχήματος ακανόνιστου εξάγωνου, είναι θεμελιωμένο σε γλώσσα ξηράς με αμμώδες έδαφος, που υπερέχει της γραμμής του ορίζοντα κατά 4^1/2 πόδια, και ονομάστηκε έτσι γιατί σε παλαιότερη εποχή υπήρχε εδώ ένα μοναστήρι με στενάχωρο αλλά ισχυρό τείχος, όπου φυλάσσονταν τα σκηνώματα των Αγίων Τιμόθεου και Μαύρας…».

Η πληροφορία, ότι το φρούριο κτίστηκε στη θέση προϋπάρχοντος μικρού οχυρωμένου μοναστηριού, στο οποίο φυλάσσονταν τα σκηνώματα των μαρτύρων Τιμοθέου και Μαύρας αποτελεί την πρώτη είδηση, που συνδέει την πρωτοχριστιανή μάρτυρα Αγία Μαύρα με το φρούριο της Λευκάδας. Από τη στιγμή που η ορθότητα της πληροφορίας του υπομνήματος του χάρτη γίνει αποδεκτή, ακολουθούν αβίαστα οι πρώτες σκέψεις για να συνδυαστεί η παραθαλάσσια θέση του ιερού χώρου με αντίστοιχες παλαιοχριστιανικών ναών στην ευρύτερη περιοχή μεταξύ αρχαίας Λευκάδας (σημερινό Καλιγώνι), Πάλαιρου, Μύτικα, Καλάμου, Καστού, Βόνιτσας, Κέφαλου (στο νησάκι του Αμβρακικού) κ.λπ. Η μορφολογική και τυπολογική αντιστοιχία προς τις μεγάλες τρίκλιτες ή πεντάκλιτες βασιλικές με νάρθηκα των παραπάνω περιοχών θεωρείται αναμενόμενη. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει επίσης να θεωρήσουμε ότι στην αρχική μορφή του ο παραθαλάσσιος ιερός χώρος κατασκευάστηκε χωρίς οχύρωση, σε μια ειρηνική εποχή με έντονη πολιτισμική δραστηριότητα, όπως ήταν η περίοδος από τον 4^ο μέχρι τον 7^ο αιώνα, εποχή κατά την οποία χρονολογούνται υπεράριθμες θρησκευτικές, αστικές, βιοτεχνικές και λιμενικές εγκαταστάσεις στην ευρύτερη περιοχή της Λευκάδας.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, η πειρατεία και οι «βαρβαρικές» επιδρομές προκάλεσαν μια μακρά περίοδο αποστροφής των κατοίκων προς τη θάλασσα. Η εποχή αυτή συνδέεται ενδεχομένως με την αναφερόμενη στο υπόμνημα οχύρωση του ιερού χώρου. Η εγκατάσταση στις παλιές παράκτιες στρατηγικές θέσεις θα αναβιώσει αργότερα, λοταν οι Λατίνοι και οι Βενετοί κυριαρχήσουν στους θαλάσσιους δρόμους της Ανατολικής Μεσογείου, εποχή κατά την οποία ιδρύθηκε η πρώτη φάση φρουρίου στη θέση που έφερε την ονομασία Αγίας Μαύρας, πιθανόν σε ανάμνηση του προϋπάρχοντος πρωτοβυζαντινού μοναστηριού. Η ενσωμάτωση των καταλοίπων του πιθανού αυτού μοναστηριού, στην οχύρωση του 14ου αιώνα και η συνεχής οχυρωματική και οικιστική δραστηριότητα στο φρούριο που ακολούθησε μέχρι τον 20ό αιώνα, δεν επιτρέπουν μεγάλη αισιοδοξία για τον εντοπισμό in situ τεκμηρίων ικανών να επιβεβαιώσουν την ύπαρξη ενός κτιρίου δηλαδή, που θα συνέδεε την πρωτοχριστιανή μάρτυρα Μαύρα με μία τόσο στρατηγική θέση στην συνάντηση των ιστορικών χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων του Κεντρικού Ιονίου.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όμως αποκτά τώρα και η συνοικία της Αγίας Κάρας, της παλαιότερης συνοικίας της Λευκάδας, γνωστής από τα συγγράμματα του Π. Ροντογιάννη⁵, αλλά και από τη λεπτομερή αποδελτίωση της απογραφής των ιδιοκτησιών της Αμαξικής του 1723⁶. Η εκκλησία της Αγίας Κάρας, δυστυχώς «εκμοντερνισμένη» μετά από τον σεισμό του 1973, βρίσκεται στην περιοχή του παλιού «Πορτονιού», της εισόδου στις παλιές αλυκές⁷. Στην περίπτωση λοιπόν της ονομασίας της είναι αξιοπερίεργο ότι δεν δηλώνεται ο Άγιος, στον οποίο ανήκε η Κάρα. Ίσως λοιπόν πρόκειται για την Κάρα της πολύ οικείας στη Λευκάδα Αγίας Μαύρας, μιας και η έντονη παρουσία του ονόματος στην καθημερινότητα των Λευκαδιτών θα καθιστούσε την αναφορά της πλεονασμό. Η απόσπαση της κάρας από το σκήνωμα, που όπως αναφέρεται στο υπόμνημα του χάρτη του Delanges, φυλασσόταν στο καστρομονάστηρο, θα μπορούσε να αποδοθεί σε συμβολική πράξη του ιδρυτή των αλυκών για να προσελκύσει την εγκατάσταση κατοίκων που θα εξυπηρετούσαν στην περισυλλογή και εξαγωγή του αλατιού.

Η διερεύνηση του θέματος της ονομασίας αλλά κυρίως της παρουσίας θρησκευτικού κτίσματος στη θέση ίδρυσης του φρουρίου, θα μπορούσε να απαντηθεί σήμερα μετά από μια νέα, πολύ πιο ενδιαφέρουσα διεπιστημονική διερεύνηση και ασφαλέστερη τεκμηρίωση.

Παραπομπές:

1. Ο χάρτης είναι ο 18ος στον χαρτόδετο κώδικα με τον γενικό τίτλο «Topografia dalmata e greca», που φυλάσσεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, με την ένδειξη Manoscritti Italiani, Classe VI 492 (10061). Έχει σχεδιαστεί σε χειροποίητο χαρτί διαστάσεων 125Χ75 εκ. με πέννα και ακουαρέλα σε αποχρώσεις πράσινου και κίτρινου, σε κλίμακα σχεδίασης  3000 βενετικών γεωμετρικών βημάτων. Ο χάρτης παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Δ΄ Πανιόνιο Συνέδριο από τον Ν. Γ. Μοσχονά, «Χειρόγραφος τοπογραφικός χάρτης Λευκάδας και Αμβρακικού του 18^ου αιώνα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας», Δ΄ Πανιόνιο Συνέδριο, Πρακτικά, τόμ. Α΄ [Κερκυραϊκά Χρονικά 23], Κέρκυρα 1980, σελ. 274-279.

2. Girolamo Delanges fecit l’anno 1757.

3. L’ αnno del Signore MDCCLVII

4. Dichiarazione del presente disegno, isola di Leucada, e scogli addiacenti.

5. Ροντογιάννης  Πάνος, Ιστορία της νήσου Λευκάδας, Αθήνα 1980 τ.Α-Β

6. Μ. Λαμπρινού, Αμαξική : ένα μεσαιωνικό προάστιο γίνεται πρωτεύουσα της Λευκάδας, Πρακτικά του ΣΤ΄ Πανιονίου Συνεδρίου του Κέντρου Μελετών Ιονίου, Ζάκυνθος 1997, Αθήνα 2002,  σελ. 327-338

7. M. Λαμπρινού, «Οι Αλυκές της Λευκάδας» περ. Αρχαιολογία τ. .49, Αθήνα 1993, σελ. 61- 69. Η ίδρυση των παλαιών αλυκών πριν από το 1415 συνδέεται άμεσα με τις εμπορικές δραστηριότητες του Καρόλου Α΄ Τόκκου .

(Πηγή: Κέντρο Μελετών Ιονίου)

Διαβάστε επίσης: Η Αγία Μαύρα, πολιούχος της Λευκάδας.