του Διάκονου π.Ιωαννίκιου Ζαμπέλη. Εισήγηση στην Ημερίδα «Εναλλακτικός Τουρισμός στη Λευκάδα»
Λευκάδα, Ξενοδοχείο “Ionian Star” – Σάββατο, 15 Οκτωβρίου 2011

Πριν γνωρίσω προσωπικά τον οργανωτή της σημερινής ημερίδας, κ. Νίκο Θερμό, τον γνώρισα μέσω του έργου του και πρώτα – πρώτα, από τον εξαιρετικά κατατοπιστικό και ενημερωμένο τουριστικό του οδηγό για το νησί μας. Πρόκειται για μια έκδοση που προδίδει αγάπη για τον τόπο, μεράκι για να μυηθούν και άλλοι στα άδυτα της λευκαδίτικης γης και έναν άνθρωπο που περπάτησε σπιθαμή προς σπιθαμή απ’ άκρη σ’ άκρη της τη Λευκάδα. Επομένως, ο οφειλόμενος έπαινος για τη σημερινή διοργάνωση δεν είναι υποκειμενικός, αλλά προκύπτει εξ αντικειμένου.
Με χαρά αποδεχτήκαμε την πρόσκληση να συμμετάσχουμε στην ημερίδα αυτή, με την ευλογία και την προτροπή του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου μας κ. Θεοφίλου, ακριβώς διότι η τοπική μας Εκκλησία και ο Ποιμενάρχης μας προσωπικά κατανοούν την αξία του «προσκυνηματικού τουρισμού», όπως καθιερώθηκε να λέγεται, και τον ρόλο που καλείται να διαδραματίσει στην περαιτέρω πορεία του τόπου μας και την ανάπτυξή του.
Ο «προσκυνηματικός» δεν είναι, βέβαια, τουρισμός κατά κυριολεξία. Ενέχει την έννοια και την πράξη της αποδημίας, αλλά κατ’ αρχήν έχει ως σκοπό την επίσκεψη σεβασμάτων της Πίστης μας, την απόδοση της τιμητικής προσκύνησης σε ιερά λείψανα, ιερές εικόνες ή ιερούς τόπους απλώς, καθώς και την συμμετοχή στην λειτουργική ζωή που στρέφεται γύρω από αυτά (πανηγύρεις και άλλες ι. ακολουθίες).
Ανέκαθεν οι Χριστιανοί –και όχι μόνο- πραγματοποιούν τέτοια προσκυνηματικά ταξίδια, «ιεροαποδημίες» όπως λέγονται στην εκκλησιαστική γλώσσα. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι ιεραποδημίες στους Αγίους Τόπους, δηλ. στην ευλογημένη Γη της Παλαιστίνης, όπου έλαβαν χώρα τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής του Χριστού, της Παναγίας, των Αποστόλων και άλλων μεταγενέστερων Αγίων. Επίσης, σε τόπους μαρτυρίου ή άσκησης γνωστών Αγίων της Εκκλησίας μας, όπως του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη, του Αγίου Συμεών του Στυλίτη στη Συρία κτλ.
Πασίγνωστα προσκυνήματα, με τα συγκοινωνιακά μέσα του τότε καιρού, αποτυπωμένα σε σπουδαία κείμενα της εποχής τους με περιγραφή πολλών ιερών τόπων της καθ’ ημάς Ανατολής, πραγματοποίησαν η Ρωμαία αρχόντισσα Αιθερία στους Αγίους Τόπους, συγγραφέα του φερώνυμου «Οδοιπορικού» (4ος αι.) και ο μοναχός Άγιος Ιωάννης ο Μόσχος, συνοδευόμενος από τον μαθητή του, Άγιο Σοφρώνιο μετέπειτα πατριάρχη Ιεροσολύμων, ο οποίος συνέγραψε και το «Λειμωνάριον» (7ος αι.).
Ακόμη και σήμερα, οι τόποι του μαρτυρίου διαφόρων Αγίων, πόλεις και χωριά που συνδέονται με ιστορικά γεγονότα και σημαντικές μορφές της Εκκλησίας, περίφημα μοναστικά κέντρα, εκπληκτικά μνημεία της εκκλησιαστικής τέχνης και αρχιτεκτονικής, φημισμένα πανηγύρια και ταπεινά ξωκλήσια μέσα σε παραδεισένια τοπία αποτελούν πόλους έλξης πλειάδας προσκυνητών.
Η ανάγκη για διατήρηση και βελτίωση των ποσοτικών και ποιοτικών δεικτών που αφορούν το ελληνικό τουριστικό προϊόν έστρεψαν το βλέμμα και της δικής μας Πολιτείας, σε αντιστοιχία με τις επιταγές της Ε.Ε., στην κατεύθυνση των εναλλακτικών μορφών τουρισμού. Μία από αυτές, λοιπόν, είναι και ο θρησκευτικός ή προσκυνηματικός τουρισμός.
Ο προσκυνηματικός τουρισμός απευθύνεται σε οργανωμένες ομάδες, αλλά και σε μεμονωμένους επισκέπτες. Αν δούμε τις προσκυνηματικές περιηγήσεις πέρα από τον θρησκευτικό τους χαρακτήρα, θα μπορούσαμε εύκολα να διαπιστώσουμε την ευεργετική επίδρασή τους στην τοπική οικονομία (ξενοδοχεία και ενοικιαζόμενα δωμάτια, εστιατόρια, πωλητήρια αναμνηστικών ειδών κ.ά.). 
Οι επισκέπτες –προσκυνητές, αντίθετα με τη σφαλερή εικόνα που ίσως έχουν πολλοί, προέρχονται από όλες τις ηλικιακές, κοινωνικές και μορφωτικές ομάδες. Κατά κανόνα προτιμούν ήσυχους προορισμούς, μακριά από τους ξέφρενους ρυθμούς των «κλασσικών» τουριστικών περιοχών. Σαγηνεύονται από τα εξαιρετικού φυσικού κάλλους τοπία. Θαυμάζουν τους παραδοσιακούς οικισμούς και τα αρχιτεκτονικά μνημεία. Ενδιαφέρονται για την ιστορία των περιοχών και των μνημείων που επισκέπτονται. Ακόμη, ο προσκυνηματικός δεν πρέπει να θεωρείται απομονωμένος από τις λοιπές εναλλακτικές μορφές τουρισμού (περιπατητικός, μνημειακός, οικοτουρισμός κλπ.). 
Στο νησί της Λευκάδας, με εξαίρεση το μοναστήρι της Κυράς και πολιούχου μας Παναγίας της Φανερωμένης, δεν έχει καλλιεργηθεί ακόμη ο θρησκευτικός τουρισμός. Παρόλα αυτά, το νησί μας διαθέτει αξιόλογα μνημεία και ιερούς τόπους που μπορούν και αξίζει να προβληθούν, για να προσελκύσουν ενοριακές ομάδες, θρησκευτικούς συλλόγους ή μεμονωμένους πιστούς. Εξηγούμαι:

– Τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης της Λευκάδας είναι οι ναοί της. Πρωτοχτίστηκαν μεταξύ 1685 και 1750 και ανοικοδομήθηκαν οι περισσότεροι μετά τον μεγάλο σεισμό του 1825. Λευκαδίτες και άλλοι αγιογράφοι – ζωγράφοι, ξυλογλύπτες και τεχνίτες της πέτρας εργάστηκαν για τη διακόσμησή τους. Το τέμπλο του κεντρικού ναού του Αγίου Μηνά, λεπτοδουλειά της ξυλογλυπτικής τέχνης και αριστούργημα της μεταβυζαντινής αγιογραφίας, κατέχει πρωτεύουσα θέση ανάμεσα στα εκκλησιαστικά μνημεία μας. Οι εκκλησίες των Εισοδίων, του Αγ. Δημητρίου, του Αγ. Νικολάου, της Αγ. Παρασκευής, των Αγ. Αναργύρων –με έμφαση στα περίτεχνα τέμπλα τους- αξίζει να αναδειχθούν. Ο ναός του Αγ. Σπυρίδωνα, μια ανοιχτή πληγή στην καρδιά της πόλης μας, ελπίζουμε να λάβει τέλος στην περιπέτειά του και να προβληθεί ιδιαιτέρως μετά την ανακαίνισή του, να γίνει γνωστή η ιστορία του και να έχει κεντρικό ρόλο στην ποιμαντική του τουρισμού, με την συχνή τέλεση ιερών ακολουθιών κ.ά. Ο κτητορικός ναός του Παντοκράτορα, που φιλοξενεί στον περίβολό του τον τάφο του εθνικού μας ποιητή Αριστ. Βαλαωρίτη, θα πρέπει να μένει ανοιχτός και πέραν της ημέρας που πανηγυρίζει (6/8) –ύστερα, βέβαια, από την απαραίτητη άδεια της Ι. Μητρόπολης. 

– Οι ντόπιοι αγιογράφοι – ζωγράφοι θρησκευτικών πινάκων, όπως ο παραγωγικότατος σ’ αυτόν τομέα Σπυρίδων Γαζής, θα πρέπει να προβληθούν ξεχωριστά, με ένα ιδιαίτερο θεματικό αφιέρωμα (έκθεση έργων τους, πρόταση διαδρομής σε εκκλησίες όπου φυλάσσονται έργα τους, ειδικό λεύκωμα).

– Για την Ι. Μονή Φανερωμένης δεν χρειάζεται να αναφέρουμε πολλά. Ήδη υποδέχεται το σύνολο σχεδόν των επισκεπτών της Λευκάδας, ως ένα από τα περισσότερο αξιοθέατα μνημεία και τοπία της. Η εφέστια εικόνα της Φανερωμένης, η λειτουργική ζωή της Μονής, ο μοναδικής θέας φυσικός εξώστης της τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες προσκαλούν τους τουρίστες, πιστούς ή όχι, σχεδόν όλους όσους έρχονται στο νησί, να φτάσουν μέχρι το μοναστήρι της Κυράς. Από το 2006 λειτουργεί το Εκκλησιαστικό Μουσείο της Μονής, ένα σταυροδρόμι εκκλησιαστικής τέχνης και τοπικής ιστορίας, με εκθέματα προερχόμενα από την Ι. Μονή, από άλλα -διαλυμένα σήμερα- μοναστήρια του νησιού και από πολλούς ενοριακούς ιερούς ναούς που τα χρησιδάνεισαν για τη δημιουργία του Μουσείου, ικανό να διδάξει και να κατηχήσει. Από τον Μάιο του 2011 στο υπόγειο του ίδιου κτιρίου στεγάζεται και λειτουργεί το Ναυτικό Μουσείο, μία πλούσια συλλογή με ομοιώματα πλοίων από την κιβωτό του Νώε μέχρι τον «Τιτανικό», το «Αβέρωφ», το «Αδρίας», το «Γλάρο» κ.ά., τα οποία κατασκεύασε με πολύ κόπο και μεράκι, με τα ίδια του τα χέρια, ο συμπατριώτης μας καλλιτέχνης Νίκος Θάνος (Μορίνας). Πρόσφατα δημιουργήθηκε και μικρός ζωολογικός κήπος. 

– Το μοναστήρι της Οδηγήτριας στην Απόλπαινα, το αρχαιότερο εκκλησιαστικό κτίσμα στο νησί, χρειάζεται άμεση αναστήλωση και τη βοήθεια των Λευκαδιτών, ώστε να επαναπατρισθούν οι μοναδικής αξίας τοιχογραφίες της που σήμερα εκτίθενται στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας και, κατά την ταπεινή μου γνώμη, θα πρέπει να αναδειχθούν σε «Ελγίνεια τη Λευκάδας». Η μικρή απόσταση της Μονής από την πόλη, η σημαντική ιστορία της και η θέση της στην αρχή του οδικού άξονα προς τα ορεινά διασφαλίζει τον κομβικό της ρόλο στην ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού στη Λευκάδα.

– Τα υπόλοιπα μοναστήρια της Λευκάδας, χτισμένα κυρίως στα ορεινά του νησιού, περιμένουν ακόμη πρωτοβουλίες αναστήλωσης και διάσωσης –τουλάχιστον των καταγραφών με βυζαντινές τοιχογραφίες καθολικών τους. Ένα δεύτερο βήμα μπορεί να αποτελέσει η ανάδειξή τους στα πλαίσια ενός προγράμματος θρησκευτικού τουρισμού. Με τη βοήθεια ενός οργανωμένου δικτύου μονοπατιών, με την αναβίωση των παραδοσιακών πανηγυριών τους και την περιοδική τέλεση ιερών ακολουθιών μπορούν και τα ίδια να ζωντανέψουν και για τους προσκυνητές να αποτελέσουν οάσεις της ψυχής και των αισθήσεων. 

Ήδη από τον περασμένο χρόνο τελούνται ιερές ακολουθίες τη Μεγάλη και τη Διακαινήσιμο Εβδομάδα, καθώς και ολόκληρη τη θερινή περίοδο (Ιούνιος – Σεπτέμβριος), βάσει προγράμματος που κυκλοφορεί σε ειδικά έντυπα και αφίσες και αναρτάται σε πολλούς διαδικτυακούς τόπους, Μάλιστα, σε ορισμένα από αυτά ολοκληρώθηκαν πρόσφατα εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης των Καθολικών τους, όπως στις Ιερές Μονές Αγίου Ιωάννου Θεολόγου στο Ροδάκι Βουρνικά, Αγίου Ιωάννου Προδρόμου στο Λιβάδι Καρυάς, Αγίου Γεωργίου στον Πισσά Μαραντοχωρίου και στο μονύδριο Αγίου Νικολάου στο Νικολή. Μπορεί έτσι να υπάρχει τακτικό λειτουργικό πρόγραμμα. Για κάποια άλλα (Αγίου Γεωργίου στους Σκάρους Αλεξάνδρου, Αγίου Ιωάννου στο Λιβάδι, Αγίου Ιωάννου στο Ροδάκι, Αγίου Νικολάου στην Ιρά Αθανίου) εκπονήθηκαν ήδη μελέτες στερέωσης – αποκατάστασης για το σύνολο του κτιριακού συγκροτήματος.
Σπουδαίο βήμα στην κατεύθυνση της επαναλειτουργίας των παλαίφατων Μονών μας, ένα πραγματικά ελπιδοφόρο ξεκίνημα, υπήρξε η ανασύσταση φέτος (2011) της διαλελυμένης από το 1932 Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννου στο Λιβάδι σε αυτοτελές Ν.Π.Δ.Δ. και η κουρά και χειροτονία του πρώτου μοναχού αυτής.
Για όλα ασφαλώς τα μοναστήρια θα πρέπει να ληφθεί μέριμνα για να καταστούν προσβάσιμα (ασφαλτόστρωση των βασικών δρόμων προς αυτά, σήμανση), επισκέψιμα (ανοιχτά βάσει προγράμματος), να αναδειχθούν με κατάλληλο φωτισμό, να διασωθούν με στερεωτικές επεμβάσεις και να γνωστοποιηθούν με την έκδοση «προσκυνηταρίων» – ιστορικών για όλες τις Μονές, καρτ-ποστάλ, χάρτη των προσκυνηματικών τόπων της Λευκάδος κ.ά. Τελικά, χρειάζεται η επαναλειτουργία τους ως τόπων μοναχικής βιοτής και άσκησης, κέντρων παραδοσιακής λατρευτικής ζωής και εστιών πνευματικής – κοινωνικής προσφοράς στους επισκέπτες μας.

– Τα πανηγύρια των εξωκλησιών και άλλων ναών στα χωριά μας, όπου συνήθως οι ιερές ακολουθίες συνοδεύονται και από κοσμικές εκδηλώσεις, μπορούν να δημοσιοποιηθούν εγκαίρως και να προσελκύσουν τους ενδιαφερόμενους. Σε χωριά που διαφορετικά δύσκολα θα έβλεπαν επισκέπτες, το πανηγύρι αποτελεί μια καλή πρόσκληση. 

– Χώροι που συνδέονται με τους τοπικούς Αγίους του νησιού αποτελούν μια σημαντική θεματική ενότητα και μια καλή πρόταση διαδρομής για προσκυνητές. Σταθμοί αυτής της διαδρομής είναι το μοναστήρι της Φανερωμένης, ο ναός της Αγ. Μαύρας στο Κάστρο, ο Αη-Νικόλας στο Νησάκι (του Σικελιανού), το εξωκλήσι του Αη-Γιάννη του Αντζούση, οι ναοί των Αγ. Αναργύρων, του Αγ. Μηνά, της Αγ. Παρασκευής και του Αγ. Βησσαρίωνα στην πόλη, το ησυχαστήριο των Αγ. Πατέρων στη Νικιάνα, ο ναός του Αγ. Νικήτα στο ομώνυμο χωριό, το εξωκλήσι του Αγ. Δονάτου στην Εγκλουβή και της Αγ. Κυριακής στο Γένι.

– Η Εκκλησία της Ελλάδος έχει συστήσει δίκτυο προσκυνηματικών περιηγήσεων σε τόπους που συνδέονται με τον Απόστολο Παύλο. Ισχυρή τοπική παράδοση θέλει τον Απόστολο των Εθνών ιδρυτή και της χριστιανικής Εκκλησίας της Λευκάδος. Άρα και το νησί μας μπορεί να προβάλλει την αποστολικότητά του και να διεκδικήσει συμμετοχή σε ένα τέτοιο δίκτυο, με τόπους –σταθμούς το μοναστήρι της Φανερωμένης (αρχαίο ναό της Λευκαδίας Αρτέμιδος), το εξωκλήσι του Αη-Γιάννη Αντζούση, μέσα στη σπηλιά που κήρυξε ο Απόστολος και την αρχαία «Ιερά Οδό», το μονοπάτι που συνδέει τα δυο μνημεία και πιθανόν είχαν ακολουθήσει οι συνεργάτες του Απ. Παύλου.

-Άλλα δίκτυα που θα μπορούσαν να συσταθούν και σχετίζονται άμεσα με την Λευκάδα είναι οι προσκυνηματικοί τόποι των Επτανήσων, η διαδρομή του (λειψάνου του) Αγίου Νικολάου από τα Μύρα της Λυκίας στο Μπάρι της Ιταλίας με τους ενδιάμεσους σταθμούς του στην περιοχή μας, τα αγιάσματα (αγίασμα Αγίων Πατέρων) και οι σπηλαιώδεις ναοί (Άγιος Ιωάννης Αντζούσης, Αγία Κυριακή στο Γένι, Άγιος Στέφανος στο Σπανοχώρι, Άγιος Κωνσταντίνος στην Καρυά, Άγιος Σάββας στο Βουρνικά).

– Σε δίκτυα περιπατητικών δρόμων τα εξωκλήσια μπορούν να αποτελέσουν σταθμούς ξεκούρασης και αναψυχής ή και αυτοτελείς προορισμούς, τόσο για διαδρομές γύρω από την πόλη όσο και για τα μονοπάτια των χωριών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ο Αη-Λιας στην Εγκλουβή, με την πλήρη εποπτεία σε όλο το νησί, τα ξωκλήσια των Σφακιωτών (Αγ. Στέφανος, Αη-Λιας, Παντοκράτορας, Αη-Γιώργης στους Τσουκαλάδες), η Αγ. Παρασκευή στο χωριό του Αγ. Ηλία κ.ά.

– Σημαντικά γεγονότα της ιστορίας του νησιού συνδέονται με τα εξωκλήσια μας. Για παράδειγμα, η ορκωμοσία των Φιλικών στη Βλαχέραινα, στον κάμπο της πόλης (Κυριακή των Απόκρεω, 30-1-1821). Μια δοξολογία και εθνική γιορτή μπορούν κάλλιστα να καθιερωθούν ως επετειακός εορτασμός του σημαντικού αυτού γεγονότος στο σημείο εκείνο.

– Το ακρωτήριο Λευκάτας προσελκύει τους «ψαγμένους» τουρίστες. Το ίδιο και το πασίγνωστο «Πόρτο Κατσίκι». Με μια μικρή παράκαμψη εύκολα φτάνει κανείς στο μοναστήρι του Αη-Νικόλα στην Ιρά. Φτάνει να το γνωρίζει και να το βρει ανοιχτό…

-Η καθιέρωση μιας νέας γιορτής στο τοπικό μας εκκλησιαστικό εορτολόγιο, της Σύναξης των εν Λευκάδι Αγίων την πρώτη Κυριακή μετά την 15η Αυγούστου στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό Ευαγγελιστρίας Λευκάδος, η αγιογράφηση της κοινής εικόνας τους και η ενθρόνισή της σε επιβλητικό προσκυνητάρι, η έκδοση τόμων με τις ακολουθίες τους («Λειμωνάριον Λευκάδος και Ιθάκης», ποίημα του γράφοντος) και τους βίους τους («Αγιολόγιον Λευκάδος και Ιθάκης», ωσαύτως), η αγιογράφηση εικόνων τους σε πολλούς ναούς και γενικά η προβολή τους συντελούν στη γνωστοποίηση των τοπικών μας Αγίων και η ευρύτερη διάδοση της τιμής προς αυτούς, αλλά και η δημιουργία μιας νέας αφορμής προσκυνηματικής αποδημίας στη Λευκάδα.

-Για την πρόληψη, βέβαια, των αρνητικών συνεπειών του τουρισμού (λ.χ. αρχαιοκαπηλεία) χρειάζεται περαιτέρω η λήψη των ενδεδειγμένων μέτρων ασφαλείας και η ψηφιακή καταγραφή όλων των κειμηλίων όλων των Ι. Ναών μας.

Χρειάζεται, λοιπόν, συστηματική και οργανωμένη προσπάθεια για την καλλιέργεια του θρησκευτικού – προσκυνηματικού τουρισμού στο νησί μας, σε μια συνεργασία των Ο.Τ.Α. με την τοπική Εκκλησία, αλλά και των επαγγελματιών του τουρισμού (ξενοδοχειακές επιχειρήσεις, εστιατόρια, πλοία για κρουαζιέρες κ.ά.) με ειδικές προσφορές που θα απευθύνονται π.χ. σε οργανωμένες ομάδες προσκυνητών (από ενορίες και συλλόγους). Ειδικές εκδόσεις για κάθε μνημείο και συνολική έκδοση για τους θρησκευτικούς προορισμούς του νησιού, κατάρτιση ξεναγών και πριν απ’ όλα αναστηλώσεις, φωτισμός και ευπρεπισμός των μνημείων, όπου χρειάζεται, θα υποστηρίξουν την ανάπτυξη αυτής της, εξαιρετικά ποιοτικής, εναλλακτικής μορφής τουρισμού.

Πηγή: Λευκαδίτικα Νέα / LefkadaSlowGuide