Άρθρο του Νίκου Σαραντάκου

Στον Πωρικολόγο, το βυζαντινό σατιρικό στιχούργημα που προσωποποιεί τα φρούτα (οπωρικά) και τα βάζει να συνεδριάζουν, βασιλιάς των οπωρικών είναι ο πανενδοξότατος Κυδώνιος. Δεν θα συμφωνούσαν πολλοί σήμερα με την ιεράρχηση αυτή. Για τον καθένα από μας, βασιλιάς των φρούτων είναι το φρούτο που τους αρέσει, για άλλους πάλι το σταφύλι αφού δίνει το κρασί. Γλωσσικά πάντως, αδιαμφισβήτητος βασιλιάς των φρούτων, ή φρούτο καθαυτό, θα τολμούσα να πω, είναι το μήλο.

Τουλάχιστον αυτό ίσχυε στα αρχαία ελληνικά, αφού οι αρχαίοι έδιναν σε πολλά άλλα φρούτα ονόματα που ήταν παραλλαγές του μήλου: τα ροδάκινα τα ονόμαζαν περσικά μήλα, τα βερίκοκα αρμενιακά μήλα, τα κυδώνια τα έλεγαν κυδώνια μήλα, τα κίτρα μηδικά μήλα, κάτι που συνεχίστηκε και στις ευρωπαϊκές γλώσσες, αν σκεφτούμε πως τη ντομάτα οι μεν Γάλλοι την είπαν ερωτόμηλο (pomme d’amour), οι δε Ιταλοί χρυσόμηλο (pomo d’oro), και την πατάτα, βέβαια, οι Γάλλοι την είπαν pomme de terre, τέχνασμα που το δανειστήκαμε κι εμείς ως γεώμηλο. Ας μην ξεχάσουμε επίσης τα κυπαρισσόμηλα και τα κορόμηλα. Και για να γυρίσουμε στον Πωρικολόγο, κι εκεί το μήλο έχει σχετικά υψηλή θέση, αφού είναι λογοθέτης, δηλαδή υπουργός.

Σε ένα προηγούμενο άρθρο για το αχλάδι είχαμε αναφέρει τη φράση «μήλον μη όλον». Δεν είναι όμως αυτή η ετυμολογία του κι ας επέμενε έτσι η θεία μας: στην πραγματικότητα, η λέξη μήλον είναι αρχαία, δάνειο πιθανώς από κάποια μεσογειακή γλώσσα. Η λέξη (που ήταν μάλον στη δωρική και την αιολική διάλεκτο) πέρασε στα λατινικά, ως malum, και με εκ νέου δανεισμό μερικούς αιώνες αργότερα ως melum, εκτόπισε την ινδοευρωπαϊκή λέξη (abella, που διατηρείται στο αγγλικό apple και το γερμανικό apfel), αλλά με τη σειρά της εκτοπίστηκε στα γαλλικά από το pomum, που ήταν η γενική λέξη για το οπωροφόρο δένδρο κι έτσι οι γάλλοι το είπαν pomme, ενώ οι Ιταλοί κρατάνε το mela έχουν όμως και το pomo.

Παρενθετικά να πούμε ότι οι αρχαίοι είχαν κι άλλη μια λέξη ομόηχη, πάλι μήλον, που σήμαινε το πρόβατο ή γενικώς τα αιγοπρόβατα –από εκεί μας έμεινε η μηλωτή, η προβατοπροβιά δηλαδή, και η μηλολόνθη, αλλά δεν έχει καμιά ετυμολογική σχέση με το μήλο τον καρπό.

Το μήλο έχει τεράστια παρουσία στην ελληνική και τις άλλες μυθολογίες. Βέβαια, τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων που πήγε κι έφερε ο Ηρακλής από την άλλη άκρη του τότε κόσμου μπορεί να ήταν άλλο είδος οπωρικού. Χρυσό ήταν όμως και το μήλο που έριξε ανάμεσα στις θεές η Έριδα, χολωμένη που δεν την κάλεσαν στη γιορτή των γάμων του Πηλέα και της Θέτιδας, γράφοντας πάνω τη καλλίστη, και καβγάδισαν οι τρεις θεές, Ήρα, Αφροδίτη και Αθηνά, κι από εκεί ξεκίνησε ο τρωικός πόλεμος –και από εκεί έμεινε και στη γλώσσα μας η έκφραση μήλον της Έριδος που σημαίνει την αιτία ή το αντικείμενο μιας διένεξης. Γενικά στην αρχαιότητα, το μήλο ήταν ο καρπός της Αφροδίτης, του έρωτα δηλαδή· και για να εκδηλώσουν τον έρωτά τους προς το αγαπημένο πρόσωπο τού πετούσαν ένα μήλο, που αν το έπιανε σήμαινε την ανταπόκριση. Όπως λέει κι ένα επίγραμμα του Πλάτωνα, που περιλαμβάνεται στην Παλατινή Ανθολογία και το έχει μεταφράσει ο Ηλίας Πετρόπουλος για να μελοποιηθεί από τον Νότη Μαυρουδή: Μήλο σου ρίχνω κι αν θέλεις κι αν μ’αγαπάς δος μου την αγάπη σου.

Βέβαια, ακόμα πιο γνωστό είναι το μήλο του Παραδείσου, που έφαγε η Εύα. Πρέπει όμως εδώ να πούμε ότι στο κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης ο απαγορευμένος καρπός δεν προσδιορίζεται σε κανένα σημείο, απλώς αναφέρεται γενικά ως «το ξύλον του γινώσκειν καλόν και πονηρόν». Η ταύτιση του απαγορευμένου καρπού με το μήλο έγινε αργότερα, στη χριστιανική παράδοση, ιδίως τη δυτική, και ίσως σ’ αυτό να έπαιξε ρόλο ότι στα λατινικά το μήλο (malum) είναι ομόηχο με την αμαρτία. Κι επειδή, σύμφωνα με ένα μύθο, όταν ο Αδάμ έτρωγε το μήλο ένα κομμάτι του κάθισε στο λαιμό, έχουμε το μήλο του Αδάμ, στα γαλλικά pomme d’Adam, και αναλόγως στα αγγλικά. Στη γλώσσα μας πρέπει να είναι δάνειο –εμείς άλλωστε το μήλο του Αδάμ το λέμε καρύδι. Όμως στο πρόσωπό μας έχουμε, άντρες και γυναίκες, κι άλλα μήλα, τα ζυγωματικά.

Από τη Σαπφώ θυμόμαστε την παρομοίωση της κόρης που έμεινε ανύπαντρη με το γλυκό μήλο που κοκκινίζει στην άκρη του κλαδιού και που οι μαζωχτές δεν αξιώθηκαν να το φτάσουν, ενώ στα νεότερα χρόνια θα θυμηθούμε το φαρμακωμένο μήλο της Χιονάτης ή το μήλο του Γουλιέλμου Τέλλου και ακόμα πιο κοντά στο σήμερα τη Νέα Υόρκη και την Apple.

Σύμφωνα με την παροιμία, το μήλο κάτω απ’ τη μηλιά θα πέσει· αυτό το λέμε όταν ένα παιδί ακολουθεί το επάγγελμα ή τις κλίσεις (τις καλές και τις κακές) των γονιών του. Μια σχεδόν ξεχασμένη φράση με το μήλο είναι: δεν παίρνεις χρυσό μήλο απ’ το χέρι του, που λέγεται για βρομερούς και απωθητικούς ανθρώπους, που σιχαίνεσαι να πάρεις έστω και το πιο εκλεκτό πράγμα αν το έχουν αγγίξει. Και για κοσμοσυρροή, μεγάλο συνωστισμό σε ένα μέρος, λέγαν παλιότερα Μήλο να έριχνες, δεν έπεφτε κάτω. Σήμερα στριμωχνόμαστε περισσότερο, οπότε χρησιμοποιούμε στη φράση μας την καρφίτσα αντί για το μήλο.

Τραγούδια με μήλα υπάρχουν πάρα πολλά, από τα δημοτικά (Μήλο μου κόκκινο) έως το ειδικά αφιερωμένο «μεταπαιδικό» Μίλα μου για μήλα. Σας αφήνω να συμπληρώσετε εσείς τον κατάλογο αν έχετε όρεξη.

Υπάρχουν χιλιάδες ποικιλίες μήλων. Παλιότερα, κάθε χωριό είχε τη δική του ποικιλία ή ίσως και ακόμα περσότερες, αφού σε κείμενο του 1889 ένας μοναχός προσδιορίζει κάπου τριάντα ποικιλίες μήλων σε μια περιοχή μόνο του Πηλίου.

Τα φιρίκια ήταν κάποτε διάσημη ελληνική ποικιλία, που τις τελευταίες δεκαετίες έχει χάσει έδαφος είτε επειδή ο καρπός είναι μικρός και με ιδιάζουσα γεύση που δεν αρέσει σε όλους, είτε επειδή η φιρικιά κάνει, λένε, 15 χρόνια να καρπίσει ενώ οι άλλες μηλιές δίνουν καρπό στα 5 χρόνια. Ετυμολογείται από το τουρκικό ferik. Ferik elmasi είναι μια ποικιλία μικρών μήλων, αλλά ferik είναι επίσης το κοτοπουλάκι. (Ελμά τα μήλα στα τούρκικα, όπου τα αγαπάνε πολύ και αρωματίζουν και το τσάι τους). Ο πανέξυπνος Τσιφόρος από το φιρίκι έδωσε σε έναν ήρωά του το όνομα Μίλων Φιρίκης. Πάντως, η έκφραση “μυαλό φιρίκι” δηλώνει τον μικρόμυαλο, εξαιτίας του μικρού μεγέθους του καρπού.

Με το μήλο δεν ξεμπερδεύει κανείς εύκολα, θα μπορούσα να γράψω πάρα πολλά (μπορείτε να τα προσθέσετε εσείς) και θα μπορούσα επίσης να αναπτύξω πολύ περισσότερο ορισμένα από τα θέματα που έθιξα στα πεταχτά. Σας αφήνω να συμπληρώσετε και περνάω στην τελική ευθεία.

Το μήλο θεωρείται φρούτο που κάνει πολύ καλό στην υγεία. Τον Μεσαίωνα το καλλιεργούσαν για τις θεραπευτικές του ιδιότητες –άλλωστε, η λέξη πομάδα, που σημαίνει την θεραπευτική αλοιφή, ανάγεται στο γαλλικό pommade, που προέρχεται από το pomme, επειδή χρησιμοποιούσαν χυμό μήλου στην παρασκευή της. Ξέρουμε άλλωστε το παροιμιακό δίστιχο «Ένα μήλο την ημέρα, το γιατρό τον κάνει πέρα» -αν ξέρεις καλό σημάδι, όπως πρόσθεσε κάποιος αστείος.

Από το δίστιχο αυτό έχω τρυφερές αναμνήσεις, γιατί ο παππούς μου το είχε επεκτείνει και το είχε κάνει ολόκληρο κατεβατό που μας το έλεγε και ξεκαρδιζόμασταν όταν ήμασταν μικρά. Αργότερα σκεφτήκαμε να το μελοποιήσουμε, αλλά δεν το κάναμε. Θα τελειώσω μ’ αυτό:

Ένα μήλο την ημέρα

Ένα μήλο τη Δευτέρα, το γιατρό τον κάνει πέρα,
ένα μήλο κάθε Τρίτη, μπαίνει στου γιατρού τη μύτη,
ένα μήλο την Τετάρτη, σβήνει το γιατρό απ’ το χάρτη
ένα μήλο κάθε Πέφτη κι ο γιατρός πολύ ξεπέφτει,
μήλο την Παρασκευή, μένει η γιάτρισσα βουβή,
ένα μήλο το Σαββάτο, ρίχνει το γιατρό στον πάτο,
μήλο και την Κυριακή, βρε γιατρέ φύγε από κει!

Ένα μήλο το Γενάρη κι ο γιατρός πάει να κρεπάρει,
ένα μήλο το Φλεβάρη, κι ο γιατρός δρόμο θα πάρει
ένα μήλο κάθε Μάρτη κι ο γιατρός δε θα ξανάρτει
ένα μήλο τον Απρίλη κάνει το γιατρό ρεζίλι
ένα μήλο για το Μάη κι ο γιατρός στραβοκοιτάει
ένα μήλο τον Ιούνη κάνει το γιατρό τσιγγούνη,
ένα μήλο τον Ιούλη κι ο γιατρός χωρίς μαξούλι [σοδειά, παραγωγή]
και τον Αύγουστο ένα μήλο του γιατρού του δίνουν ξύλο
ένα μήλο τον Σεπτέμβρη κι ο γιατρός αργεί να σ’ εύρει
ένα μήλο τον Οχτώβρη κι ο γιατρός βαρύ θα το ’βρει
ένα μήλο το Νοέμβρη, βρε γιατρέ μου πες αλεύρι,
ένα μήλο το Δεκέμβρη, βρε γιατρέ κακό θα σ’ εύρει.

Ένα μήλο κάθε χρόνο κι ο γιατρός θα κάνει φόνο,
ένα μήλο κάθε μήνα κάνει το γιατρό κηφήνα,
ένα μήλο τη βδομάδα, το γιατρό δεν τον ξανάδα,
ένα μήλο κάθε ώρα, για γιατρούς θα λέμε τώρα;
Ένα μήλο το λεφτό, τι στομάχι που ’ναι αυτό!

(Ο Νίκος Σαραντάκος έχει πτυχίο Χημικού Μηχανικού από το ΕΜΠ καθώς και Αγγλικής Φιλολογίας. Εργάζεται στο μεταφραστικό τμήμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και ζει στο Λουξεμβούργο. Είναι επίσης συγγραφέας και αρθρογράφος ενώ διατηρεί και ένα από τα πιο δημοφιλή γλωσσολογικά μπλογκ, το www.sarantakos.wordpress.gr)