Άρθρο του Νίκου Σαραντάκου

Αγόρασα από τον μανάβη τα πρώτα βερίκοκα της χρονιάς· είναι από τα φρούτα που μ’ αρέσουν, όπως και τα περισσότερα απ’ αυτά που βγαίνουν στην αρχή του καλοκαιριού, τα κεράσια, οι φράουλες, τα διάφορα μούρα, ακόμα και τα περιφρονημένα μούσμουλα.

Αλλά, ας δούμε τι εστί βερίκοκο. Και ξεκινάω μ’ ένα πρόχειρο κουίζ. Ποια είναι η απώτερη καταγωγή της λέξης βερίκοκο; Ελληνική, λατινική, αραβική, ινδική ή άλλη; Αν υποθέσατε καταγωγή από την Ανατολή, λυπάμαι αλλά πέσατε έξω. Το φρούτο από την Ανατολή μάς ήρθε, η λέξη που το περιγράφει όχι, τουλάχιστον όχι η λέξη ‘βερίκοκο’. Το βερίκοκο είναι λέξη που έχει περάσει από σαράντα κύματα.

Η σημερινή του επιστημονική ονομασία, στα λατινικά, είναι Prunus armeniaca, παναπεί ‘αρμένικο δαμάσκηνο’ αλλά δεν είναι ούτε δαμάσκηνο ούτε αρμένικο. Οι εγκυκλοπαίδειες λένε πως πατρίδα του ήταν η Κίνα, αλλά είναι γεγονός πως οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι το γνώρισαν (από τις εκστρατείες του Μεγαλέξαντρου ή από τον Λούκουλλο) σαν είδος εισαγόμενο από την Αρμενία κι έτσι τα βερίκοκα τα είπαν armeniaca, αρμενιακά. Κι επειδή το βερίκοκο ωριμάζει νωρίτερα από άλλα παρόμοια φρούτα σαν το ροδάκινο, το είπαν praecoquium, πρώιμο. Η λέξη πέρασε και στα ελληνικά και οι δυο ονομασίες συνυπήρξαν για καιρό, αρμενιακά και πραικόκια (που το γράψαν και με δύο κάπα, πραικόκκια, παρετυμολογία με το κόκκος, που βαστάει ακόμα). 

Διαβάζοντας τους διάφορους γιατρούς συγγραφείς της ελληνιστικής εποχής και της ύστερης αρχαιότητας, βλέπει να χρησιμοποιούνται για τα βερίκοκα οι εξής ονομασίες:

πραικόκκια, πρεκόκια, προκόκια, βρεκόκια, βερεκόκια, βερικόκκια, βερίκοκκα.

Αν αφήσουμε απέξω το «προκόκια», η αλυσίδα της εξέλιξης της λέξης διαγράφεται αρκετά καλά. Κι έτσι, από τα πραικόκκια που οι έλληνες της ελληνιστικής εποχής τα αντιλαμβάνονταν σαν λέξη λατινική, φτάσαμε στα βερίκοκκα. Τώρα, αν θέλετε μπορείτε να παραλείψετε τις επόμενες δύο παραγράφους που αφορούν μπερδεμένες λεπτομέρειες.

Πρέπει όμως να πω ότι άλλοτε μεν τα «πραικόκκια» θεωρούνται συνώνυμα των Αρμενιακών, κι άλλοτε σαν άλλο είδος. Ο Γαληνός για παράδειγμα, σε ένα του έργο λέει οὔτε τῶν μήλων τῶν Περϲικῶν οὔτε τῶν Ἀρμενίων ἃ δὴ πρεκόκια καλοῦϲι Ῥωμαῖοι (άρα συνώνυμα), αλλού όμως λέει πως τα πραικόκκια είναι καλύτερα από τα αρμενιακά, και πως οι καθαρολόγοι της εποχής του που δεν θέλουν να τα πουν πραικόκκια (μάλλον επειδή ήταν ξενόφερτος όρος) τα λένε και τα μεν και τα δε αρμενιακά: ἔϲτι μὲν οὖν ἀμείνω τὰ πραικόκκια καλούμενα τῶν Ἀρμενιακῶν. ὅϲοι δὲ φεύγουϲι τὴν τῶν πραικοκκίων προϲηγορίαν, Ἀρμενιακὰ μῆλα καλοῦϲιν ἀμφότερα, τινὲϲ δ’ Ἀρμένια διὰ τεττάρων ϲυλλαβῶν, οὐ πέντε.

Και ο Διοσκουρίδης τα θεωρεί συνώνυμα, τα αρμενιακά και τα βρεκόκκια: τὰ δὲ μικρότερα, καλούμενα δὲ Ἀρμενιακά, Ῥωμαιστὶ δὲ βρεκόκκια, εὐστομώτερα τῶν προειρημένων ἐστίν, ενώ ο Ορειβάσιος σ’ έναν κατάλογο καρπών τα βάζει το ένα δίπλα στο άλλο, σαν να είναι διαφορετικά: ἀμύγδαλα, πιστάκια, κοκκύμηλα, περσικά, ἀρμενιακά, πραικόκκια, ἐλαῖαι…. Ποιο είναι αυτό το «άλλο φρούτο» που το έλεγαν αρμενιακό χωρίς να είναι το βερίκοκο, δεν ξέρω. Το αστείο είναι πως αυτός ο κατάλογος υπάρχει και σε μεταγενέστερο κείμενο: ἀμύγδαλα, πιστάκια, δαμάσκηνα, ῥοδάκινα, μαζιζάνια, βερίκοκκα, ἐλαῖαι μαῦραι… όπου αυτά τα μαζιζάνια δεν ξέρω τι είναι, ίσως είναι οι μελιτζάνες αλλά αταίριαστες μοιάζουν στον συγκεκριμένο κατάλογο. Αλλά έχω ξεστρατίσει πολύ από την αφήγησή μου και επανέρχομαι τάχιστα.

Έχουμε φτάσει στο βερεκόκκιο ή βερικόκιο της ύστερης αρχαιότητας. Τη λέξη τη δανείζονται οι άραβες, ως μπαρκούκ, ή μάλλον αλ-μπαρκούκ με το άρθρο κι έχει σημασία εδώ το άρθρο, διότι έτσι περνάει η λέξη στα ισπανικά με την κατάκτηση της Ισπανίας από τους Άραβες: albaricoque, και από εκεί στα καταλάνικα abercoc, στα γαλλικά abricot, στα αγγλικά apricot.

Το αστείο είναι ότι αφού διαδόθηκε η λέξη σε όλη την Ευρώπη, το barquq στις αραβικές χώρες άλλαξε σημασία και σήμερα σημαίνει ‘δαμάσκηνο’, ενώ το βερίκοκο λέγεται μισμίς. Στα ελληνικά έχουμε κι άλλες ονομασίες για τα βερίκοκα. Τα λέμε «καϊσιά», που είναι τουρκικό δάνειο (kaysi). Η ρουμάνικη, η βουλγάρικη και η σερβική (-κροατική-βοσνιακή) λέξη για τα βερίκοκα είναι επίσης δάνειο από το kaysi. Σε κάποια παλιά ιντερνετική λίστα ήταν ένας φίλος Καϊσίδης, ενώ στο στρατό είχα γνωρίσει έναν Βερυκοκκίδη. Θαρρώ πρόκειται για το ίδιο επίθετο, μόνο που οι πρόσφυγες πρόγονοι του δεύτερου πήγαν σε πιο δραστήριο ληξίαρχο.

Επίσης, τα βερίκοκα τα λένε, π.χ. στη Θράκη, ζερντέλια ή ζαρταλούδια ή ζέρδελα (ή άλλες παραλλαγές). Όλα αυτά είναι από τα τούρκικα επίσης, zerdali, λέξη που προέρχεται από τα πέρσικα, όπου zardalu είναι το βερίκοκο, κατά λέξη, το «κίτρινο δαμάσκηνο» (zar ο κίτρινος).

Οι χώρες γύρω από τη Μεσόγειο παράγουν πολλά βερίκοκα –σε μια βικιπαίδεια βρίσκω πρώτη σε παραγωγή την Τουρκία και την Ελλάδα πέμπτη στον κόσμο. Λέγανε παλιά πως τα καλύτερα βερίκοκα είναι της Συρίας, υπάρχει δε και η τούρκικη παροιμία “bundan iyisi Şam’da kayısı”, που λέγεται για κάτι πολύ καλό: το μόνο καλύτερο απ’ αυτό είναι ένα καϊσί από τη Δαμασκό. Από τη Δαμασκό βεβαίως είναι τα δαμάσκηνα, που όμως θα τα δούμε ίσως σε άλλο σημείωμα.

Απαντήσαμε λοιπόν στο ερώτημα «τι εστί βερίκοκο» αλλά πρέπει να εξηγήσουμε και τη σχετική παροιμιακή φράση. Παλιότερα λεγόταν σαν απειλή σε κάποιον που κοκορεύεται ή που μας περιφρονεί: Θα σου δείξω εγώ τι εστί βερίκοκο ή Θα σε μάθω τι εστί βερίκοκο! και έτσι την καταγράφει στο γύρισμα του 20ού αιώνα ο Νικόλαος Πολίτης στη συλλογή του. Σήμερα, η σημασία ίσως έχει κάπως μετατοπιστεί, μια και ο Μπαμπινιώτης πλάι στην απειλή δίνει και τη σημασία της «επισήμανσης της ιδιαίτερης δυσκολίας ενός εγχειρήματος», ενώ στο slang.gr αναφέρεται ότι η φράση δηλώνει «την πραγματική ουσία, το νόημα».

Αναφέρει επίσης το slang.gr ότι η φράση έχει συχνά σεξουαλικό υπονοούμενο, κάτι που δεν είναι αυθαίρετο, αφού πριν 50 χρόνια κιόλας στο 10 του Καραγάτση, υπάρχει το απόσπασμα, σε μια σκηνή όπου εργατοκόριτσα έχουν πιάσει κουβέντα για το σεξ: Οι πιο μικρές σώπαιναν τάχα ντροπιασμένες· με την έκφρασή τους όμως άφηναν να εννοηθεί ότι κάτι ήξεραν από βερίκοκο, κι ας προσποιούνταν την πάπια.

Ποια είναι όμως η αρχή της φράσης «τι εστί βερίκοκο», δεν σας το είπα… διότι δεν το ξέρω. Ο Νικόλαος Πολίτης λέει ότι πιθανόν στην αρχή της φράσης να κρύβεται μύθος λησμονημένος. Η δική μου εικασία είναι ότι πιθανόν να πρωτοείπε «θα σου δείξω τι εστί βερίκοκο» ένας νοικοκύρης που έπιασε κάποιον να του κλέβει τα βερίκοκα. Αλλά αυτό είναι σκέτη εικασία. Οπότε, ίσως να μην έχουμε ακόμα μάθει τι εστί βερίκοκο.

ΥΓ Στο Λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, το ελληνιστικό βερεκόκιον δίνεται δάνειο από τα αραβικά. Αν δεν είναι αβλεψία είναι από τα λιγοστά λάθη που έχω βρει στις ετυμολογίες του. Εκτός κι αν έχει δίκιο ο Πετρούνιας, δηλ. αν το πρεκόκκιον πέρασε στα αραβικά και επέστρεψε ως βερεκόκκιον, αλλά το βρίσκω απίθανο.

Ο Νίκος Σαραντάκος έχει πτυχίο Χημικού Μηχανικού από το ΕΜΠ καθώς και Αγγλικής Φιλολογίας. Εργάζεται στο μεταφραστικό τμήμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και ζει στο Λουξεμβούργο. Είναι επίσης συγγραφέας και αρθρογράφος ενώ διατηρεί και ένα από τα πιο δημοφιλή γλωσσολογικά μπλογκ, το www.sarantakos.wordpress.gr