Έγραφε κάποτε ο Όσκαρ Ουάιλντ: «Τίποτε απ’ αυτά που αξίζει να γνωρίζει κανείς δεν μπορεί να διδαχθεί». Και ο Γκαίτε συμπλήρωνε κατά κάποιον τρόπο τον αφορισμό λέγοντας: «Δεν αρκεί να γνωρίζεις. Πρέπει και να εφαρμόζεις». Αναφερόμενοι στην πατροπαράδοτη λαϊκή ιατρική στο Μεγανήσι, δεν μπορούμε παρά να παραδεχτούμε ότι οι φράσεις αυτές ταιριάζουν γάντι.

Οι παλιότερες γενιές, στερούμενες ιατρικής και φαρμακευτικής περίθαλψης, τουλάχιστον όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, ήταν υποχρεωμένες να καταφεύγουν στο φαρμακείο της φύσης για να ιάνουν τις κάθε λογής ασθένειες που τις ταλάνιζαν. Οι πρακτικές που χρησιμοποιούσαν, τα φυτά, τα ανόργανα υλικά, δεν αποτελούσαν προϊόντα γνώσης ή επιστημονικής εκπαίδευσης. Ήταν απλά η μετάδοση της εμπειρίας από γενιά σε γενιά, συνήθως μέσω της προφορικής παράδοσης. Κι όμως, αυτή η ατελής γνώση πολλές φορές αποδεικνυόταν αποτελεσματική στην πράξη.

Αρκεί λοιπόν να εξετάσουμε κάποιες από τις ιαματικές πρακτικές καθώς και τα διάφορα παρασκευάσματα που χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς, εξηγώντας αδρά ποια είναι η δράση τους, ώστε να δικαιωθεί πλήρως η λαϊκή ιατρική που χρησιμοποιήθηκε –και ακόμα χρησιμοποιείται- στο νησί μας.

Ορυκτά
Το πιο γνωστό ίσως συστατικό αυτής της κατηγορίας είναι το αλάτι. Χρησιμοποιήθηκε ευρέως ως αντισηπτικό και ήταν γνωστή η συντηρητική δράση του στις τροφές. Ας σκεφτούμε μόνο τους χιλιάδες τόνους ψαριού που έχουν παστωθεί από μεγανησιώτικα χέρια. Μια άλλη χρήση του ήταν αυτή των γαργαρισμών (αλατόνερο), ως αντισηπτικό της στοματικής κοιλότητας και του λαιμού.
Η άμμος που υπήρχε στις παραλίες του νησιού χρησιμοποιήθηκε περιστασιακά για αμμόλουτρα, τα οποία με την υπερθερμία που προκαλούσαν μπορούσαν να αποδειχθούν ευεργετικά σε ρευματικούς πόνους, αλλά και στην αποβολή των τοξινών μέσω της εφίδρωσης.
Παρεμφερής ήταν και η χρήση της λάσπης (κυρίως από τη λίμνη του «Μπαμπαρέζου»), με το πρόσθετο χαρακτηριστικό ότι οι μικροοργανισμοί που διαβίωναν σ’ αυτή δρούσαν αναερόβια και σχημάτιζαν θειούχες ενώσεις, ιαματικές σε πολλές δερματικές παθήσεις.
Οι ελαφρόπετρες που μπορούσαν να βρεθούν σε πολλά σημεία αλλά συνήθως τις συμμάζευαν οι ψαράδες, είχαν χρήση απολεπιστική και έτριβαν με αυτές κάλλους και σκληρύνσεις του δέρματος.

Πασίγνωστη και η χρήση της γαλαζόπετρας (θεϊικός χαλκός), σαν παρασιτοκτόνο (πχ στα κλήματα) κυρίως όμως στο ψάρεμα του χταποδιού, αφού η διάλυσή της στο θαλασσινό νερό δημιουργεί συνθήκες ασφυξίας στο χταπόδι, αναγκάζοντάς το να βγει από το θαλάμι του για να αναπνεύσει. Μερικές φορές χρησιμοποιούνταν σε μικρή ποσότητα για τη διατήρηση των σύκων, αλλά υπήρχε πάντα ο κίνδυνος της δηλητηρίασης.
 Η παραδοσιακή χρήση του ασβέστη (ανθρακικό ασβέστιο), δεν εξυπηρετούσε απλά και μόνο την καλαισθησία των αυλών. Οι πρόγονοί μας φαίνεται να γνώριζαν την αντιμικροβιακή του δράση, αφού συνεχίζουν να ασβεστώνουν κορμούς δέντρων αποτρέποντας τα παράσιτα. Η εξήγηση οφείλεται στην έκλυση ανθρακικού οξέος, από την αντίδραση του άλατος. Όποιος έχει δει βαρέλι με ασβέστη να βράζει κυριολεκτικά (ελευθερώνεται διοξείδιο του άνθρακα), καταλαβαίνει γιατί οι συγχωριανοί μας λένε «ρίξτου ασβέστη να κάψεις ούλα τα μικρόβια».

Ζωϊκά
 Ένα από τα συνήθη ζωϊκά φάρμακα που χρησιμοποιήθηκε ευρέως από τους Μεγανησιώτες, και μάλιστα εν αγνοία τους, ήταν το παλαμήδι! Άφθονο στο νησί, κυρίως το Μάη και τον Σεπτέμβρη, συνεχίζει να αποτελεί αγαπημένο έδεσμα. Η υψηλή περιεκτικότητα του ψαριού σε βιταμίνες Α και D, απέτρεψε μακροπρόθεσμα τις ραχίτιδες και τις οστεοπορώσεις. Πράγματι, το ποσοστό των συγκεκριμένων νόσων στο νησί εξακολουθεί να είναι χαμηλότερο σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα. Το παλαμήδι, εκτός των άλλων, είναι και τροφή πλούσια σε ω3, μια κατηγορία λιπιδίων που δημιουργούν ασπίδα προστασίας στο καρδιαγγειακό σύστημα και που εσχάτως έχουν γίνει της μόδας!
Παλιότερα, πολύ σημαντικό θεωρούνταν και το γάλα της γαϊδούρας και μάλιστα το έδιναν σε άρρωστα και καχεκτικά βρέφη. Πρόσφατες έρευνες έχουν αποδείξει τόσο την θρεπτική του αξία, όσο και το ότι μοιάζει πολύ με το μητρικό στη σύστασή του.
Τα διάφορα ζωϊκά λίπη χρησιμοποιούνταν κάποιον καιρό σε παρασκευές εμπλάστρων και άλλων επιθεμάτων για δερματοπάθειες και εγκαύματα, ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές που οι γονείς έδιναν στα παιδιά τους ωμό αυγό σαν εμετικό, για να αντιμετωπίσουν τροφικές δηλητηριάσεις.

Φυτικές δρόγες
Τα φυτά αποτελούν φυσικά την πιο διαδεδομένη κατηγορία ιαμάτων. Ας ξεκινήσουμε από τα πιο κοινά.
Το θυμάρι, εκτός από άρτυμα για το φαγητό, είχε χρήση στην βρογχίτιδα, κυρίως ως εισπνοή (μερικοί το έκαιγαν και έκαναν υποκαπνισμούς). Τα αιθέρια έλαιά του έχουν αποχρεμπτική δράση (ρευστοποιούν τα πτύελα). Το δεντρολίβανο, πλην της μαγειρικής χρήσης, κάποιοι το έβραζαν και έκαναν με το υγρό εντριβές. Πολύ σωστά, αφού οι αρωματικές του αλκοόλες έχουν αντιρευματική δράση. Η ρίγανη έχει δράση αντισηπτική και είναι καλό σπασμολυτικό, γι’ αυτό και ορισμένες φορές το πρότειναν σε κοιλόπονους και κωλικούς.

Το χαμομήλι δεν έλειπε βέβαια από κανένα σπίτι και έφτιαχναν επιτόπου ρόφημα με κάτι συρμάτινες σήτες. Είναι ομοίως αντισηπτικό και μαλακτικό. Το έδιναν ακόμα και σε βρέφη με κωλικούς. Παραδόξως οι παλιότεροι ήξεραν ότι οι μαργαρίτες και οι «τσιμπίδες» (που ανήκουν στην ίδια κατηγορία) δεν κάνουν γι’ αυτόν τον σκοπό. Και πράγματι, η περιεκτικότητά τους σε ευεργετικά αιθέρια έλαια είναι πολύ μικρότερη από του χαμομηλιού, κάτι που δεν αποδεικνύεται παρά μόνο εργαστηριακά. Ο άνηθος είχε διάφορες χρήσεις, κυριότερες εκ των οποίων ήταν η ορεξιογόνος και η σπασμολυτική του δράση. Μερικοί μασούσαν απλά τα σπέρματα.

Οι λεμονιές, οι πορτοκαλιές και οι νεραντζιές περιέχουν ένα αιθέριο έλαιο (essence de vetiver) που η μυρωδιά του απωθεί τα έντομα. Οι νησιώτες μας το ήξεραν. Σήμερα βέβαια όλοι πασαλείβονται με σιτρονέλλα, που είναι το ίδιο! Την ίδια δράση έχει και ο βασιλικός που ήταν πανταχού παρών, τόσο στις αυλές, όσο και στα περβάζια. Αν ρωτήσεις δεν ξέρουν να σου πουν ότι η όξινη αντίδραση του κιτρικού οξέος στους γλωσσικούς κάλυκες διεγείρει αποτελεσματικά το νευρικό σύστημα, αλλά ξέρουν παρ’όλα αυτά ότι με το λεμόνι (στάζοντάς το στο στόμα) μπορεί να «συνέρτει ο λιγοθυμισμένος».

Το σκόρδο έχει λόγω της αλιϊνης αντισηπτική δράση. Θα δει κανείς ακόμα και σήμερα να το πασαλείβουν στις πληγές! Επίσης έχει αποδεδειγμένη υποτασική δράση και διαλύει τις αθηρωματικές πλάκες, κι έτσι το μάσημα του «για την καρδιά» αποτελεί ορθή χρήση. Το κρεμμύδι είναι άριστο διουρητικό, βακτηριοστατικό και ορισμένες ποικιλίες του καρδιοτονωτικές. Έχει ακόμα υπογλυκαιμική δράση. Η μεγάλη κατανάλωσή του από τους μεγανησιώτες ασφαλώς τους ωφέλησε.
Ο λαπάς, η σούπα με ρύζι δίνεται παραδοσιακά στους ασθενείς και γενικά όσους αναρρώνουν. Έχει στυπτική και αντιδιαρροϊκή δράση, λόγω του αμύλου του ρυζιού. Το ελαιόλαδο χρησίμεψε σε εντριβές, αλλά ακόμα και σήμερα είναι μοναδική η προσφορά του στην εξαγωγή αγκαθιών (από φυτά, αχινούς, μπαρμπαροσυκιές κτλ), όταν αυτά δεν μπορούν να πιαστούν από την ιατρική λαβίδα.
Ορισμένοι γνώριζαν τη χρήση των χαρουπιών (μετά από καλό βράσιμο) για την καταπολέμηση των ελμίνθων («σκουληκάκια») στο έντερο. Ακόμα περισσότεροι χρησιμοποιούσαν φύλλα ευκάλυπτου που έβραζαν σε μπρίκι μέσα στο δωμάτιο, πράγμα σωτήριο για παιδιά με λαρυγγίτιδες ή βρογχικό άσθμα. Σημειωτέον ότι η ευκαλυπτόλη έχει άριστη βρογχοδιασταλτική δράση.

Ήξεραν επίσης και ότι η φλούδα της ιτιάς (μετά από βράσιμο) δίνει παυσίπονο και αντιπυρετικό. Πιθανότατα δε θα μάθαιναν ποτέ ότι η σαλικίνη, άφθονη στο φυτό, αποτελεί πρόδρομη ουσία του ημισυνθετικού ακέτυλο-σαλικυλικού οξέος, δηλαδή της ασπιρίνης!
Πολλά ακόμα φυτά χρησιμοποιήθηκαν σαν ιάματα, κάποια συχνότερα, άλλα πιο σπάνια. Το γογγύλι για την ποδάγρα (κρίση ουρικού οξέος) και σαν δυναμωτικό. Η αλισφακιά για τα τραύματα. Ο φλοιός από το κυπαρίσσι για τις αιμορραγίες, όπως και οι ίνες του καπνού, αφού δημιουργούν μια ινώδη μάζα που κλείνει το τραύμα. Υπάρχουν ακόμα περιπτώσεις που χρησιμοποιήθηκε η αγριάδα ως ισχυρό διουρητικό και πράγματι έχει γλυκοσίδες με τέτοια δράση. Τα αγρατσούμπρα (βατόμουρα) τα έτριβαν πάνω σε άφθες και εξελκώματα και γιάτρευαν ουλίτιδες και στοματίτιδες. Τα σύκα και τα σταφύλια βοήθησαν πολλές γενεές να αντιμετωπίσουν την δυσκοιλιότητα, λόγω των πλούσιων φυτικών τους ινών. Το μέλι επίσης βοηθούσε στον πονεμένο λαιμό λόγω της αντισηπτικής και μαλακτικής του δράσης. Το ρόδι χρησιμοποιήθηκε για αιμορραγίες και μητρορραγίες. Το δαφνέλαιο το περνούσαν στα μαλλιά για να τρέφει την τρίχα και να την γυαλίζει, υπήρξαν όμως περιπτώσεις που το έδιναν σε «στέρφες» γυναίκες για να κάνουν σερνικά, αυτή τη φορά ανεπιτυχώς. Το γαρύφαλλο, εκτός από καρύκευμα, χρησιμοποιήθηκε σαν αντισηπτικό για τα δόντια (θυμηθείτε την γεύση γαρύφαλλου που μένει μετά τον οδοντίατρο). Υπάρχουν αρκετοί που συνεχίζουν να το μασούν σαν αποσμητικό του στόματος (καλό το σκόρδο, αλλά οσμηρό!)

Άλλες πρακτικές
Οι παραδοσιακές ιατρικές γνώσεις των Μεγανησιωτών ασφαλώς δεν εξαντλούνται στα θαυματουργά μαντζούνια. Είτε επειδή το έχουν ακούσει από κάποιον γιατρό είτε επειδή «έτσι το βρήκαν», υιοθέτησαν κι άλλες χρήσιμες πρακτικές για την υγεία τους. Για παράδειγμα δεν είναι σπάνιο φαινόμενο να δούμε κάποιον που έχει χάσει τις αισθήσεις του να του έχουν σηκώσει ψηλά τα πόδια. Ίσως να μη γνωρίζουν σε τι ωφελεί αυτό (μηχανική επαναφορά της αιμάτωσης στον εγκέφαλο), αλλά δεν το παραλείπουν. Σε ανάλογες περιπτώσεις κάνουν εντριβές στα μπράτσα και στα πόδια, κάτι που βοηθάει στην καλύτερη κυκλοφορία του αίματος.
Το οινόπνευμα αποτέλεσε το πλέον βασικό φαρμακευτικό είδος. Χρησιμοποιείται για αντισηψία, για εντριβές σε κρυολογήματα, κουρασμένα πόδια κτλ. Η πτητικότητά του (εξατμίζεται εύκολα) το κάνει κατάλληλο γι’ αυτούς τους σκοπούς. Αρκεί να μην υπερβάλει κανείς και δημιουργήσει εγκαύματα. Μια άλλη πασίγνωστη πρακτική που έχει να κάνει με το κρυολόγημα, αλλά και με αρθριτικούς πόνους είναι οι «κούπες», γυάλινα κυλινδρικά βάζα που τα έβαζαν στην πλάτη ή στο πονεμένο σημείο του ασθενούς, αφού πρώτα τα είχαν θερμάνει. Η τοπική αύξηση της θερμοκρασίας σε μια περιοχή αδρανοποιούσε τους νευροδιαβιβαστές απαλύνοντας την αίσθηση του πόνου.

Κλασική είναι και η χρήση του θαλασσινού νερού για το πλύσιμο των πληγών, για γαργαρισμούς και για το καθάρισμα της μύτης και των αυτιών. Οπωσδήποτε οι γεροντότεροι δεν μπορούν να γνωρίζουν ότι η περιεκτικότητα του θαλασσινού νερού σε χλωριούχο νάτριο (αλάτι) είναι 0,9%, όση ακριβώς και αυτή του ορού του αίματός μας.
Η πρακτική επίδεση τραυμάτων και η χρήση ξύλων για την ακινητοποίηση του κατάγματος έχει πλέον εγκαταλειφθεί, αλλά παλιότερα υπήρχαν άνθρωποι που την εφάρμοζαν και μάλιστα με σωστό τρόπο «για να δέσει το κόκαλο». Οι κρύες κομπρέσες στον πυρετό και τα χλιαρά μπάνια ήταν ένα ακόμα παράδειγμα σωστής αντιμετώπισης, που ανακούφιζε τον πάσχοντα.
Δεν ήταν βέβαια απόλυτα σωστή η χρήση της οδοντόκρεμας και ακόμα καλύτερα της «πάστας» (ντοματοπελτέ) στα εγκαύματα. Υπάρχει μια μικρή δόση λογικής πίσω από την οδοντόκρεμα, αφού η σύστασή της συγκρατεί την υγρασία στην πληγή, μειώνοντας προσωρινά το αίσθημα καύσου, αλλά η «πάστα», μάλλον αποτελεί παρανόηση του ομώνυμου φαρμακευτικού αντιεγκαυματικού σκευάσματος.
Σε τσιμπήματα κουνουπιών και άλλων εντόμων έβαζαν ξίδι. Ίσως το οξικό οξύ να εξουδετερώνει κάποιες από τις πρωτεϊνες του δηλητηρίου του εντόμου, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν έχει την αποτελεσματικότητα της αμμωνίας. Εκεί που το ξίδι ήταν απαραίτητο όμως, ήταν στην φθειρίαση. Οι μανάδες μας όποτε «λοβιάζαμε» μας έριχναν τόσο πολύ στο κεφάλι που βρωμάγαμε από χιλιόμετρα! Παρ’ όλα αυτά ήταν αποτελεσματικό, αφού εξίσου άσχημα μύριζε και στις ψείρες. Υπήρχε βέβαια και η ακόμα αποτελεσματικότερη, αν και καθόλου φαρμακευτική, μέθοδος: το «γουλί»!
Μια άλλη μυστήρια τακτική ήταν η τοποθέτηση και πίεση ενός μεταλλικού νομίσματος πάνω στο τσίμπημα της «τσούχτρας» (σφήκας). Κι όμως, έκρυβε κι αυτό ακόμα κάποια γνώση: η πίεση στο δέρμα προκαλούσε μια σύντομη διακοπή της κυκλοφορίας του αίματος στο σημείο του δήγματος, κι έτσι το δηλητήριο δεν μπορούσε να επεκταθεί σε γειτονικούς ιστούς!

Το ούζο τέλος, αποτέλεσε γιατρικό πρώτης γραμμής. Ποιός δεν έχει κάνει μπουκώματα με ούζο σε ανυπόφορους πονόδοντους; Όμως αιθυλική αλκοόλη περιέχουν και άλλα ποτά. Γιατί να προτιμάται το ούζο; Επειδή, εκτός από την αναισθητική δράση του αλκοόλ (εξ’ ου και το μούδιασμα), περιέχει ανισόλη, μια κυκλική ένωση που του δίνει την χαρακτηριστική οσμή και το θολώνει όταν έρθει σε επαφή με το νερό. Η ανισόλη έχει επιπρόσθετα αντισηπτική και αντιφλεγμονώδη δράση, ανακουφίζοντας την οδοντική φλεγμονή. Αρκεί βέβαια να υπάρχει αυτοσυγκράτηση και να αποφεύγεται η κατάποση…

Εξυπακούεται ότι η λαϊκή ιατρική στο Μεγανήσι δεν μπορεί να εξαντληθεί σε ένα και μόνο εκλαϊκευτικό άρθρο. Και το κυριότερο, δεν μπορεί να αποτιμηθεί πλήρως η αξία της αφού εξακολουθεί να υφίσταται, να δοκιμάζεται, να αλληλεπιδρά και να μπολιάζεται. Σε μια εποχή όπου παλιές ασθένειες επανακάμπτουν και πολλές αλλοπαθητικές θεραπείες αποδεικνύονται αναποτελεσματικές, ίσως θα έπρεπε να κρατήσουμε την εμπειρία της παραδοσιακής ιατρικής σε ένα συρτάρι του μυαλού μας, όπως θα φυλούσαμε στο σεντούκι μας σπάνια βότανα. Ποτέ δεν ξέρεις με τα γιατρικά, αχρείαστα να’ναι…

Παναγιώτης Κονιδάρης, Φαρμακοποιός

Πηγές:

-Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος, Materia Medica (Κώδικας της Νάπολι).

–Σ.Φιλιάνος, Α. Λουκής, Εφηρμοσμένη Φαρμακογνωσία, Αθήνα 1995.

-Αικ.Χαρβάλα, Αλκαλοειδή και μη μορφοποιημένες δρόγες, Αθήνα 1989.